اراک

اَراک [arāk]، شهر (مرکز استان) و شهرستانی به همین نام در ایران در استان مرکزی. نام اراک صورت فارسی‌شدۀ عراق است. این نام که بنابر تصویب هیئت وزیران در شهریور 1314 به سلطان‌آباد (عراق) داده شد، ظاهراً نخستین‌بار در بیتی از میرزا آقاخان کرمانی (د 1314ق) در وصف این شهر آمده است. شهر و شهرستان اراک از گذشته‌های دور جزئی از سرزمین کوهستانی پهناوری به شمار می‌آمد که یونانیان آن را مِدیا، و جغرافی‌نویسان اسلامی جبال، قهستان عراق، عراق و عراق عجم نامید‌ه‌اند.

شهرستان اراک

این شهرستان دارای 3 بخش، مشتمل بر 18 دهستان و متشکل از 321 آبادی دارای سکنه است و با 164،6 کم‍ـ 2 مساحت در قسمت میانی استان مرکزی قرار گرفته است.
شهرستان اراک بر روی کمربند زلزله‌خیز ایران قرار دارد، اما شدت زلزله در این منطقه حداکثر 5 درجۀ ریشتر است و خسارات چندانی وارد نمی‌کند.
ناحیۀ اراک از دشت وسیعی تشکیل شده است که در شمال آن کوههای خلجستان، و در جنوب آن کوههای کمره قرار دارد و با جویبارهایی که از این کوهها سرچشمه می‌گیرد، مشروب می‌شود. کوه راسوند (389‘ 3 متر) با شاخه‌های مختلف خود در چند رشتۀ موازی از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است. قله کوههای این شهرستان عبارت‌اند از قلۀ وفس (745‘2 متر)، قلۀ کوه بین، طوره (توره) و شازند(219‘ 3 متر)، قلۀ لشکر در شمال سرچال (938‍،2 متر) و قرق (967،2 متر).
حفر بی‌رویۀ چاههای موتوری در این شهرستان، مانند بسیاری دیگر از نواحی کشور باعث از میان رفتن قناتها شده است، تا جایی که در سالهای 1348-1357ش، حدود 150 رشته قنات در این ناحیه از میان رفته است.
در قسمت مرکزی جلگۀ اراک دریاچۀ آب شوری به نام میقان (میگان) وجود دارد که پیرامون آن از 16 تا 24 کیلومتر تغییر می‌یابد. در وسط این دریاچه، جزیرۀ کوچکی قرار دارد که آثار ساختمانی در آن دیده شده است.
جمعیت شهرستان اراک به سبب دگرگونی حدود اداری آن در سرشماریهای مختلف کشور، متفاوت بوده است. 
جمع‍ ‌(سرشماری 1375ش): 788،588 تن.

شهر اراک

ایـن شهـر با 3/ 28 کمـ 2 مساحت در °34 و ´5 عرض شمالی و °49 و ´42 طول شرقی، در جلگۀ فراهان قرار گرفته است. ارتفاع این شهر از سطح دریا 800،1 متر است.
شهر اراک دارای قدمت چندانی نیست. این شهر به سبب مرکزیت محل آن برای حومۀ حاصل‌خیز پیرامونی و به منظور تجهیز و تجدید سازمان قشون ایران، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار با نام سلطان‌آباد به عنوان مرکز ولایت عراق برپا شد. براساس فرمان فتحعلی‌شاه، بنای شهر جدید در 1227ق در محل دو آبادی متصل به هم به نامهای حصار و قلعه آغاز شد. تاریخ بنای شهر جدید مطابق کتیبۀ نقاره‌خانۀ شهر 1228ق است. این شهر در آغاز 7 محله داشت و مردم آبادیهای اطراف در این محلات ساکن شدند و به دور آنها دیواری با 5 دروازه کشیده شد.
شهر سلطان آباد برخلاف غالب شهرهای کشور، با الگویی منظم و به صورت چهارگوش (مربع مستطیل) طراحی شد. طول و عرض قلعۀ اصلی شهر تقریباً 600×850 متر بود که به وسیلۀ کوچه‌های طولی و عرضی مستقیم و موازی ــ که از میان هر کدام نهر آبی جاری بود ــ به 48 قطعه تقسیم می‌شد. دو کوچۀ متقاطع در مرکز شهر، دو بازار مستقیم و اصلی شهر را تشکیل می‌داد که در محل تقاطع آنها چهار سوق بزرگی طرح‌ریزی شده بود. آب آشامیدنی شهر توسط قناتها و چند آب انبار عمومی تأمین می‌شد. شهر سلطان‌آباد که شهر نو و شهر عراق نیز خوانده می‌شد، افزون بر اهمیت نظامی، به سرعت اهمیت تجاری ـ بازرگانی نیز یافت و بافت و تجارت قالی به صورت مهم‌ترین فعالیت اقتصادی آن درآمد.
شهر امروزی اراک دارای صنایع گوناگون فلزی، شیمیایی، نساجی، ساختمانی و غذایی است که برخی از این واحدها از صنایع اساسی کشور به شمار می‌روند که از جملۀ آنها می‌توان به نورد آلومینیوم، ماشین‌سازی، کمباین‌سازی و کارخانۀ واگن پارس اشاره کرد. این شهر دارای یک دانشکدۀ دولتی، مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای و چندین کتابخانه است. از آثار باقی ماندۀ این شهر: ارگ دولتی، مدرسۀ سپهداری و چهار سوق بزرگ شهر است. 
جمع‍ ‌(سرشماری 1375ش): 755،380 تن.* 

مآخذ

ابن حوقل، محمد، صورة الارض، بیروت، 1979م؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367- 1368ش؛ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1361ش؛ آمارنامۀ استان مرکزی (1372ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان مرکزی، تهران، 1374ش؛ بکران، محمدنجیب، جهان‌نامه، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1342ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1336ش؛ دهگان، ابراهیم، «گزارش‌نامه» یا «فقه اللغۀ اسامی امکنه»، همراه کرج‌نامه یا تاریخ آستانه، اراک، 1342ش؛ سالنامۀ آماری کشور (1369ش)، مرکز آمار ایران، تهران، 1370ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1355ش)، شهرستان اراک، مرکز آمار ایران، تهران، 1358ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی استان مرکزی، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان اراک، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی مهاجرت، استان مرکزی، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ شناسنامۀ شهرهای کشور (1364ش)، استان مرکزی، مرکز آمار ایران، تهران، 1365ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور (1365)، شهرستان اراک، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری عمومی کشاورزی (1367ش)، استان مرکزی، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان یکم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328ش؛ فرهنگ کوههای ایران، سازمان جغرافیایی کشور، تهران، 1352ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ گزارش مشروح سرشماری، حوزۀ سرشماری اراک، وزارت کشور، تهران، 1338ش؛ مبشری، فریدون و دیگران، ارزیابی وضع موجود و امکانات توسعۀ منابع آب (منطقۀ تهران)، تهران، 1351ش؛ محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، تهران، 1368ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ وکیلی طباطبایی، رضا، «تاریخ عراق (اراک)»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1345-1346ش، ج 14؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، تهران، 1339ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Houtum-Schindler, A., Eastern Persian Irak, London, 1896; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966.
عباس سعیدی