آذر فرنبغ نرسه

آذَرْ فَرْنْبَغْ نَرْسه [āzar farnbaq narse]، از مفسران و شارحان اوستا که در متون زند و دیگر کتابهای دینی زردشتی از او نام برده‌اند. نام وی به همراه گروهی دیگر از حکیمان و مفسران درپاره‌ای از متون پهلوی که به شرح آیینها و اصول دین زردشتی می‌پردازد، به چشم می‌خورد (دومناش، 1171) و اقوال و آراء وی در متون معتبر دینی نظیر شایست ناشایست (ص 28)، «نیرنگستان» (ص 122) و نامه‌های منوچهر (تفضلی، ۱۵۰) مورداستناد قرار گرفته است. وی همچنین از موبدان و آموزگاران و دانایان زردشتی است که ظاهراً در دورۀ فرمانروایی ساسانیان می‌زیسته (کریستن‌سن، ایران...، ۷۴)، و به هنگام محاکمۀ مزدک همراه با موبدانی همچون ماهداد، نیوشاپور، داد اُهرمزد، بخت‌آفرید و دیگر بزرگان دینی در دربار قباد حضور داشته است (همو، سلطنت...، ۱۲۹).
آذر فرنبغ خود دارای «چاشته» یا مکتبی خاص در مسائل فقهی بوده است (نک‍ : شایست...، 28). براساس متون مذهبی، آراء و تفاسیر دینی از طریق دو چاشتۀ معروف مِدْیوماه و اَبَرَگ (دومناش،همانجا) به‌شرح زیر به‌آیندگان انتقال یافته است: ابرگ، از سوشیانس، از آذر فرنبغ نرسه و مدیوماه، از گوگُشنَسب، از آذر اهرمزد. در آغاز متن «هیربدستان» (ص 26-27) از چاشتۀ دیگری به نام پیشَگ‌سر نام برده‌شده است و گفته‌می‌شودکه متن بر طبق تعالیم پیشگ‌سر نوشته شده است. همچنین مؤلف کتاب ماتیکان هَزار دادِستان (نک‍ : ص 22, 26, 52) از دوگانگی آراء حقوقی، به ویژه در تقسیم ارث میان دو چاشتۀ ابرگ و مدیوماه سخن به میان می‌آورد (نیز شایست...، ۲). چنین می‌نماید که فتاوی مربوط به چاشتۀ آذر فرنبغ از نظر حقوقی نیز درخور اهمیت بوده است.
از آنجا که آذر فرنبغ نام یکی از آتشهای سه‌گانه و پراهمیت دین مزدیسنا و متعلق به طبقۀ روحانیان بوده است، گروهی از موبدان و بزرگان دین زردشتی این نام را بر خود نهاده بودند. امروزه به سبب نبودن آگاهی کافی از زندگی این موبدان و مفسران (تفضلی، ۱۲۵)، شرح احوال آنان درهم آمیخته است و تفکیک نام آنها از یکدیگر امری دشوار به نظر می‌رسد. از این‌رو، نام آذر فرنبغ نرسه با نام آذر فرنبغ فرخزادان، نویسندۀ بخشی از کتاب دینکرد در پاره‌ای از متون اشتباه شده است. با این همه، با توجه به قراین موجود، انتساب برخی از اشارات به آذر فرنبغ نرسه مرجح می‌نماید؛ از جمله در دینکرد ششم (ص 184-185) روایتی نقل می‌شود که بنابرآن، آذر فرنبغ مقارن و همراه آذر بوزید و وهداد (یا بهداد)، از موبدان عصر ساسانی بوده است.

مآخذ

تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش؛ شایست ناشایست، ترجمۀ مزداپور، تهران، ۱۳۶۹ش؛ کریستن‌سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، ۱۳۷۸ش؛ همو، سلطنت قباد و ظهور مزدک، ترجمۀ بیرشک، تهران، ۱۳۷۴ش؛ نیز:

The Book of a Thousand Judgements, ed. And tr. N. G. Garsoian, Costa Mesa, 1980; De Menasce, J., «Zoroastrian Pahlavi Writings», The Cambridge History of Iran, vol. III(2), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Dēnkard VI (The Wisdom of the Sasanian Sages), tr. Sh. Shaked, Boulder, 1979; «Hērbedestān», The Hērbedestān and Nērangestān, ed. and tr. F.M. Kotwal and Ph. G. Kreyenbroek, Paris, 1992, vol. I; «Nērangestān», ibid, 1995, vol. II; Šāyast-nē-Šāyast, ed. and tr. J.C. Tavadia, Hamburg, 1930.
محمود جعفری دهقی