اذان و اقامه

اَذانْ وَ اِقامه [(a)[azān va eqāme، دو اصطلاح فقهی:

1. اذان

مجموعۀ اذکاری مشخص است که برای اعلام فرارسیدن وقت نماز خوانده می‌شود. اذان در لغت به معنی اعلام و آگاه کردن است و در قرآن کریم نیز به همین معنی به کار رفته است. براساس سنت، مؤذّن بر مکانی بلند (به‌ویژه در مسجد) می‌ایستد و بانگ اذان سر می‌دهد تا مسلمانان را از فرا رسیدن وقت نماز آگاه گرداند. از سوی دیگر، هر نمازگزار، به عنوان سنتی مؤکد، شایسته است که پیش از شروع نماز، اذان و اقامه گوید. به اذان و اقامه «اذانین» گفته شده است. اذان به عنوان شاخص‌ترین نمونه از شعائر اسلامی، از حیث محتوا، تعالیم پایه‌ای اسلام را دربر دارد و بر تکبیر و شهادت به یگانگی الله و رسالت حضرت محمد(ص) و دعوت به نماز و تشویق به صلاح و رستگاری و بهترین عمل مشتمل است. 
بر پایۀ روایات، اذان در دو سال نخست هجرت، پس از تحویل قبله از بیت‌المقدس به سوی کعبه تشریع گردید. برپایۀ منابع امامیه، پیامبر(ص) کیفیت اذان را از طریق وحی دریافت کرد؛ یک بار جبرئیل در شب معراج بانگ اذان سر داد و چون باری دیگر اذان گفت، پیامبر(ص)، علی(ع) را دستور داد تا بلال را فرا خواند و او را اذان بیاموزد. 
فصول و عبارات اذان درفقه‌امامیه‌عبارت‌انداز: اللّٰه‌اکبر، 4بار؛ اشهد ان لا اله الااللّٰه، 2 بار؛ اشهد ان محمداً رسول‌اللّٰه، 2 بار؛ حیّ علی الصلاة، 2 بار؛ حیّ علی الفلاح، 2 بار؛ حیّ على خیرالعمل، 2 بار؛ اللّٰه اکبر، 2 بار؛ لا اله الااللّٰه، 2 بار. 
عبارت «اشهد ان علیاً ولی اللّٰه»،اگرچه از روزگاری کهن در اذان برخی از امامیان متداول بوده است، اما در منابع فقهی و حدیثی امامیه به عنوان بخشی از اذان مطرح نشده است. در اذان، جملۀ «حی على خیرالعمل» از مختصات شیعه و شعار این مذهب به‌شمار می‌رود. رعایت ترتیب و موالات در اذان لازم است. اذان مستحب است، ولی برای نمازهای پنج‌گانه، چه ادا باشد، چه قضا، چه منفرداً خوانده شود، چه به جماعت و برای زن و مرد ــ البته زنان باید آهسته اذان بگویند ــ سنتی مؤکد است. در مذاهب گوناگون فقهی از شیعه و اهل سنت، برخی از فقیهان حتى در مواردی اذان را واجب کفایی شمرده‌اند. 

2. اقامه

به مجموعه‌ای از اذکار مشخص که پس از اذان به عنوان مقدمه بر نماز خوانده می‌شود، اقامه گویند که آن نیز سنتی مؤکد است. فصول و عبارات اقامه به جز یک ذکر، با اذان همسان است و آن ذکر خاص، عبارت «قد قامت الصلاة» می‌باشد که خبر دادن از برپایی نماز است و به اتفاق مذاهب در اقامه، پیش از تکبیر و تهلیل پایانی گفته می‌شود. نزد امامیه، اقامه دو تکبیر در آغاز و یک تهلیل در پایان نسبت به اذان کمتر دارد و عبارت قدقامت الصلاة دو بار گفته می‌شود و نزد حنفیان تمامی اذکار اقامه دو دو خوانده می‌شوند. نزد مالکیان همۀ عبارات اقامه ازجمله ذکر قدقامت الصلاة یک‌بار گفته می‌شوند و قول حنبلیان و قول مشهور نزد شافعیان دوبار گفتن ذکر قدقامت الصلاة و یک‌بار گفتن دیگر اذکار اقامه است.*

مآخذ

ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، 1386ق/1966م؛ همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، 1401ق/1981م؛ ابن هبیره، یحیى، الافصاح، حلب، 1366ق/1947م؛ ابن همام، محمد، فتح القدیر، قاهره، 1319ق؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، استانبول، 1401ق/1981م؛ ابوعبدالله علوی، محمد، الاذان بحیّ على خیرالعمل، به کوشش یحیى عبدالکریم، دمشق، 1399ق/1979م؛ ابوعبید قاسم بن سلام، غریب الحدیث، حیدرآباد دکن، 1384ق/1965م؛ جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعة، قاهره، الطبعة التجاریه؛ سیدمرتضى، علی، الانتصار، نجف، 1391ق/1971م؛ شافعی، محمد، الام، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالمعرفه؛ شهید ثانی، زین‌الدین، الروضةالبهیة، بیروت، 1403ق/1983م؛ طوسی، محمد، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1375ق؛ همو، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1379ق؛ همو، الخلاف، تهران، 1377ق؛ همو، النهایة، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1342ش؛ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره، 1389ق؛ قرآن مجید؛ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، قاهره، 1406ق/1986م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1401ق؛ محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، نجف، 1389ق/1969م؛ محلی، جلال‌الدین، «شرح منهاج الطالبین»، در هامش حاشیتان از قلیوبی و عمیره، قاهره، مکتبة عیسی البابی الحلبی؛ نیز:

Becker, C. H., «Zur Geschichte des islamischen Kultus», Der Islam, Berlin, 1912, vol. III; EI2; Goldziher, I., «Van den Berg’s Fatħ al-Qarîb», ZDMG, 1965, vol. XLIX. 
عبدالامیر سلیم