ادیب پیشاوری

اَدیبِ پیشاوَری [adīb-e pīšāvarī]، احمد(1223- 1309ش/ 1844-1930م)، فرزند شهاب‌الدین، از سخن‌سرایان و ادیبان برجستۀ فارسی‌زبان که در بسیاری از علوم نقلی و عقلی سرآمد بود. او به گفتۀ برخی در دهکده‌ای کوهپایه‌ای میان افغانستان و پیشاور، و به گفتۀ برخی دیگر در شهر پیشاور ولادت یافت. 
پدر ادیب ــ معروف به سید شاه بابا ــ و نیاکان او همگی از بزرگان صوفیه بودند. وی پس از کشته شدن پدرش به دست انگلیسیها به کابل و سپس غزنین رفت و در این دو شهر ادب و حکمت آموخت و سپس برای تکمیل تحصیلات رهسپار مشهد شد و سرانجام، به سبزوار رفت و در دو سال آخر زندگی حاج ملاهادی سبزواری محضر وی را دریافت. 
در 1300ق، ادیب به پیشنهاد میرزاسعیدخان گرمرودی، وزیر خارجه که در آن روزگار تولیت آستان قدس را عهده‌دار بود، راهی تهران شد. ادیب تا پایان زندگی مجرد زیست و سرانجام، در تهران درگذشت و در شهر ری به خاک سپرده شد.
احاطۀ ادیب بر بسیاری از علوم زمان خود و تبحر فراوان در لغت پارسی و تازی و نیز برخورداری از حافظه‌ای بسیار قوی، او را از برجسته‌ترین ادیبان عصر خویش ساخت. 

آثـار

1. قیصرنامه، سروده‌ای است حماسی در قالب مثنوی و به بحر متقارب که نزدیک به 14 هزار بیت دارد. 2. دیوان، شامل 200‘4 بیت قصیده، غزل و قطعۀ فارسی و 370 بیت از سروده‌های عربی. 3. تصحیح تاریخ بیهقی و حواشی و تعلیقات بر آن. 4. «رسالۀ نقد حاضر در تصحیح دیوان ناصر»، که توضیح و تصحیح دیوان ناصرخسروست. 5. «رساله در بیان قضایای بدیهیات اولیه». 6. ترجمۀ اشارات ابن‌سینا. 7. شرحی بر اقوال حکما و مشکلات اشعار شعرای عرب، در حدود 8 مجلد دست‌نویس، که اصل آن در کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار نگهداری می‌شود و تاکنون چاپ نشده است. 8. جنگ یونان و عثمانی، در 800 بیت. 9. حکایت تاجر، که منظومه‌ای است در بحر متقارب و نزدیک به 800‘1 بیت. 10. منظومه‌ای دربارۀ قرارداد ایران و انگلیس، نزدیک به 8 هزار بیت. 11. قصۀ یوسف و زلیخا. این منظومۀ ناتمام، نزدیک به 4 هزار بیت دارد. 12. داستان دختر نقاش، منظومه‌ای در شرح یک مسافرت که ادیب در آن کوشش داشته است تا احساسات و عواطف دختری نقاش را تصویر کند. 
افزون بر اینها، ادیب منظومۀ ناتمام زهره و منوچهر، سرودۀ ایرج میرزا را نیز به پایان رسانده است. *

مآخذ

ادیب پیشاوری، احمد، دیوان، به کوشش علی عبدالرسولی، تهران، 1362ش؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1355ش؛ اسحاق، محمد، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر، تهران، 1363ش؛ برقعی، محمدباقر، سخنوران نامی معاصر، تهران، 1329ش؛ پارسای تویسرکانی، عبدالرحمان، «خاطره‌های ادبی»، وحید، تهران، 1350ش، س 9، شم‍ 3؛ جعفری، مرتضى، «احوال و اشعار ادیب پیشاوری»، هلال، کراچی، 1350ش، س 18؛ رشید یاسمی، غلامرضا، ادبیات معاصر، تهران، 1352ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1362ش؛ عبرت نایینی، محمدعلی، نامۀ فرهنگیان، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 4327؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، ادیب پیشاوری (سخنرانی 1349ق)، نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکز، شم‍ 1313؛ کامران، مرتضى، «علامه ادیب پیشاوری»، گوهر، تهران، 1353ش، س 2، شم‍ 4. 

علی میرانصاری