الاقمر

اَلْاَقْمَر، مسجدی از دورۀ فاطمیان در قاهره. این مسجد در 519 ق / 1125م به دستور مأمون بطائحی، وزیر آمر خلیفۀ فاطمی ساخته شد (مقریزی، الخطط، 2 / 290). الاقمر كه از ابتدا جزو بناهای سلطنتی بود، در رجب 799 / آوریل 1397 به دست یَلبُغا ابن عبدالله سالمی، یكی از امرای برقوق مملوكی، تجدید بنا گردید. این مسجد كه چكیده‌ای از جریان تكامل معماری مصر در دورۀ فاطمی محسوب می‌شود، هنگامی ساخته شده است كه به احداث مسـاجد تشریفـاتی بیشتر توجـه می‌شـد (نك‍ : قلقشندی، 3 / 361؛ مقریزی، همانجا؛ بلوم، «هنر ... »، 174, 175؛ برنس ابوسیف، 29-32). بنا به سنت حسنۀ تعلیم در مساجد، در الاقمر حوزه‌های درسی برقرار گردید و علما به تدریس علوم مختلف پرداختند (نك‍ : ابن‌عراقی، 1 / 205؛ سیوطی، 1 / 410-411، 412، 422).
مقریزی از ساختن دكانها و انبارهایی در ضلع شمالی مسجد حكایت دارد و بیبرس مملوكی (حك‍ 658- 678 ق) را نیز در شمار نوسازان مسجد یاد می‌كند. به روایت او، در 799 ق یلبغا در صحن مسجد حوضی برای وضو گرفتن احداث كرد كه آب آن از راه لوله‌های مسی هدایت می‌شد. در رمضان آن سال نماز جمعه در مسجد برگذار شد (همانجا، سلوك، 3(2) / 879؛ بلوم، همانجا). دو سال بعد در سمت راست محراب مئذنه‌ای ساختند، و مسجد را سفیدكاری، و با لاجورد و طلا تزیین كردند. ظاهراً به سبب كثرت جمعیت حوض را از میان برچیدند و وضوخانه را در كناری ساختند. در پشت ساختمان نیز حوضی برای آب دادن چارپایان بنا كردند. چاه مسجد مربوط به پیش از اسلام بود و به دیری در آن محل تعلق داشت. دیر به هنگام آمدن جوهر، فرمانده لشكر معز فاطمی، در 358ق / 969م جزو قصر درآمد و چاه آن را كه بئر العظام نامیده می‌شد، برای استفادۀ قصرنشینان در نظر گرفتند. نام چاه را با انتقال بقایای استخوانهای برخی از حواریون از دیر به وسیلۀ جوهر مرتبط شمرده‌اند. قسمت فوقانی مئذنه را كه در حال ریزش بود، در 815 ق به فتوای برخی از فقها ویران كردند (مقریزی، الخطط، همانجا؛ ابن ظهیره، 180؛ عبدالوهاب، 1 / 70؛ مساجد ... ، 1 / 28).

 
الاقمر بیشتر از حیث ابتكاری بودن تزیینات و طرح نمای اصلی آن درخور توجه است. طرح كلی این بنا از اولین مسجد فاطمیان در مهدیه (تونس) نشأت گرفته است. نمای رو به خیابان برخلاف بخش عمدۀ ساختمان كه آجری است، پوشش سنگی دارد. جناح راست آن از میان رفته، اما تزیینات مدخل مسجد و قوس درگاه كور سمت چپ كه شمسه‌ای است با شعاعهایی از سنگ تراشیده، از زیبایی ویژه‌ای برخوردار است (كرسول، 361؛ عبدالوهاب، همانجا؛ مساجد، 1 / 28- 29؛ برنس ابوسیف، 29, 37؛ پیترسن، 20, 22؛ بلوم، همان، 174-175, 176). عناصر چشمگیر تزیین بنا ازجمله قوسهای جناغی درگاه و طاق‌نماهای مقرنس‌كاری شده كه عموماً اقتباس از هنر ایرانی است و تا حدی به آثار رُمانسك هم شباهت دارد، از آن پس در معماری قاهره معمول گردیده است (نك‍ : كرسول، عبدالوهاب، همانجاها؛ محمدحسن، فنون ... ، 64؛ كونل، 59؛ اتینگهاوزن، 65؛ همو و گرابار، 186؛ پاپادوپولو،284, 492). كتیبه‌های نما به خط كوفی و مشتمل بر آیات قرآن، مطالب تاریخی و جز اینهاست؛ از آن جمله آیۀ تطهیر، آیۀ 128 سوره نحل، آیات 36-37 سورۀ نور، كلمات «محمد» و «علی»، عبارات «لااله الاالله وحده لاشریك له»، «لااله الاالله، محمد رسول‌الله، علی ولی‌الله» (نك‍ : عبدالوهاب، 1 / 70، 100، 137؛ محمد، 1 / 324؛ بلوم، «مناره ... »، 142؛ «فهرست ... »، VIII / 146-147).در كتیبۀ افریز بجز آمر و مأمون از شخص دیگری به نام ابوعبدالله محمد آمری نام برده شده است (همان، VIII / 148). در سمت چپ مدخل، بخشی از بدنۀ استوانه‌ای مناره كه تزیینات مقرنس كاری داشته، باقی است (عبدالوهاب، 1 / 70؛ بلوم، همانجاها). دیگر خصوصیت درخور توجه مسجد، طرز گرفتن انحنای دهلیز آن است كه از یك سو ایوان ورودی و از سوی دیگر جلوخان مسجد را با جهت قبله تطبیق می‌دهد: خیـابان جلو مسجد تقریباً شمالی ـ جنوبی است و قبله در امتداد جنوب شرقی قاهره قرار دارد و كالبد اصلی نسبت به دروازه °21 منحرف است. الاقمر از این نظر كهن‌ترین نمونۀ موجود است ( مساجد، نیز، كرسول، پیترسن، همانجاها؛ محمد، 1 / 323؛ برنس ابوسیف، 29, 30؛ بلوم، «هنر»، 175, 176).
وسعت صحن 100 مـ2 است. هر ردیف از رواقهای پیرامون 3 سوی حیاط یك ردیف طاق ضربی گنبدی بر ستونهای رخامی با قوسهای متوسط دارد. شبستان طرف قبله دارای دو ردیف چشمۀ طاق ضربی و بخشی نوساز با پوشش تخت تیرپوش در برابر محراب است. در همین رواق مقصوره‌ای چوبی قرار داشته كه جای پایه‌هایش هنوز باقی است ( مساجد، 1 / 28- 29؛ حسن، همانجا؛ عبدالوهاب، 1 / 72؛ زكی، 56؛ پاپادوپولو، همانجا).
حواشی قوسهای به كار رفته در رواقهای الاقمر را كتیبه‌هایی به خط كوفی زینت می‌بخشیده كه از آنها اكنون تنها بقایای آیۀ 35 سورۀ نور برجاست. كهن‌ترین نمونه از این نوع قوسها متعلق به اواخر دورۀ فاطمیان است (عبدالوهاب، 1 / 73؛ مساجد، همانجا).
قوس تیزه‌دار محراب به طرزی مقبول از رخام ساخته شده است و بر فراز آن لوحۀ تاریخ بنا و تعمیرات یلبغا قرار دارد. منبر چوبی آمر كه در زمان یلبغا تعمیر شده است و نیز درِ آب انبار از جمله آثار جالب توجه مسجد محسوب می‌شود (نك‍ : مقریزی، الخطط، 2 / 290؛ عبدالوهاب، 1 / 72-73، 2 / 29؛ حسن، همان، 459). در پهلوهای داخل منبر روكوبهای چوبی با نقوشی از حیوانات وجود دارد كه به نظر می‌رسد از جایی دیگر منتقل شده است. بخشی دیگر از تزیینات سبك فاطمی بر منبر و به ویژه بر تكیه‌گاه خطیب مشاهده می‌شود. سقف چوبی دهلیز در اصلی با نقش منبت شدۀ هندسی و گیاهی نیز برجاست (عبدالوهاب، 1 / 73، 2 / 29؛ مساجد، همانجا؛ محمدحسن، فنون، 166، حاشیۀ 1، اطلس ... ، 444).
بجز آنچه یاد شد، در 1236ق (دورۀ عثمانی) و نیز از 1320ق / 1902م به بعد ساختمان مسجد چندین بار مرمت شده است. برخی ویژگیهای مسجد الاقمر را از دیگر آثار فاطمی متمایز ساخته است: مسجد بالاتر از سطح خیابان احداث شده، و دكانهای وابسته به آن با طاقهای گهواره‌ای در سطحی پایین‌تر به دیوارهای خارجی بنا پیوسته بودند. اجاره‌بهای هر یك از دكانها و نیز درآمد مسگری شهر و حمامی كه در نزدیك مسجد قرار داشت، صرف هزینه‌های مسجد می‌شد (نك‍ : مقریزی، همانجا؛ جبرتی، 7 / 438؛ عبدالوهاب، 1 / 73؛ برنس ابوسیف، 29؛ پیترسن، 22). به گفتۀ بلوم (همان، 175) این نخستین مورد شناخته شده از هماهنگی یك بنای دینی با كاركردهای كسبی است كه از این پس در معماری قاهره و جاهای دیگر باب گردیده است.

مآخذ

ابن ظهیره، الفضائل الباهرة، به كوشش مصطفى سقا و كامل مهندس، قاهره، 1969 م؛ ابن عراقی، احمد، الذیل علی العبر، به كوشش صالح مهدی عباس، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، به كوشش حسن محمد جوهر و دیگران، قاهره، 1386 ق / 1967 م؛ حسن، محمدزكی، اطلس الفنون الزخرفیة و التصاویر الاسلامیة، بیروت، 1401 ق؛ همو، فنون الاسلام، بیروت، 1401 ق؛ زكی، عبدالرحمان، القاهرة، تاریخها و آثارها، قاهره، 1386 ق / 1966 م؛ سیوطی، حسن المحاضرة، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387 ق / 1968 م؛ عبدالوهاب، حسن، تاریخ المساجد الاثریة، قاهره، 1946 م؛ قرآن كریم؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ محمد، سعاد ماهر، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، قاهره، 1971 م؛ مساجد مصر، جیزه، 1948 م؛ مقریزی، احمد، الخطط، بولاق، 1270 ق؛ همو، السلوك، به كوشش محمدمصطفى زیاده، قاهره، 1956 م؛ نیز:

Behrens-Abouseif, D., «The façade of the Aqmar Mosque in the Context of Fatimid Ceremonial», Muqarnas, Leiden, 1992, vol. IX; Bloom, J., «Islamic Art-Architecture, c. AD 900-c. 1250: Egypt», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, London / New York, 1996, vol. XVI; id , Minaret, Symbol of Islam, Oxford, 1989; Creswell, K. A. C., «Fatimid Art», EWA, vol. V; Ettinghausen, R., «The Man-Made Setting», The World of Islam, ed. B. Lewis, London, 1976; id and O. Grabar, The Art and Architecture of Islam: 650-1250, Harmond-worth, 1987; Kühnel, E., Die Kunst des Islam, Stuttgart,1962; Papado-poulo, A., L’slam et l’art musulman, Paris, 1976; Petersen, A., Dictionary of Islamic Architecture, London / New York, 1996; Répertoire chronologique d’épigraphie arabe, ed. E. Combe et al., Cairo, 1937.
یدالله غلامی