البسان

اِلْبَسان، شهری مسلمان‌نشین در كشور آلبانی. این نام در مآخذ اروپایی به صورت اِلْبَسانی نیز آمده است (BSE3, I / 383). اولیا چلبی آن را به صورت البصان نوشته است (8 / 716)، ولی در بیشتر مآخذ عثمانی نام مذكور به صورت ایل بصان (ایلبصان) آمده است (عاشق پاشازاده، 169؛ كمال پاشازاده، 7 / 274؛ لطفی پاشا، 187؛ سعدالدین، 1 / 510؛ پچوی، 1 / 134؛ قره چلبی‌زاده، 379). نام البسان به معنای قلعه‌ای است كه بر سرزمین اطراف خود اشراف دارد و محافظ آن است (EI2).
البسان مركز شهرستانی است با عنوان محلی «رتهی البسانیت» ( بریتانیكا، III / 827؛ BSE3، همانجا). شهرستان البسان در 1990م / 1369ش، 481‘1 كمـ2 مساحت و 676‘248 نفر جمعیت داشته است («سالنامه ...»، 547). جمعیت شهر طبق آمار1983 م بیش از 70 هزار نفر بوده است («فرهنگ ... »، 1554). البسان در منطقۀ مركزی آلبانی، جنوب شهر تیرانا بر ساحل رود اِشكومبی (اِشكومبینی) واقع است («دائرةالمعارف ... »، XIV / 505؛BSE3, XXX / 151) كه بطلمیوس آن را به صورت اِسكامپیس (نك‍ : پاولی، II / 351) نوشته است. شهر در محل باستانی اسكامپیس در ویا اگناتیا قرار گرفته، و دارای موقعیتی سوق الجیشی است و بر درۀ حاصل‌خیز اشكومبی اشراف دارد (EI2). اولیا چلبی از قول مورخان رومی احداث این شهر قدیمی را مربوط به سلاطین مقدونیه و فیلیپ و اسكندر دانسته است (همانجا). اسكامپیس در سدۀ 10 م توسط بلغارها منهدم شد، ولی در 1567 م / 975 ق البسان در محل شهر باستانی اسكامپیس از نو بنا گردید («دائرة المعارف »، همانجا؛ میدان لاروس، IV / 153).
البسان در فاصلۀ 19 مایلی دریای آدریاتیك و در °41 و ´6 عرض شمالی و °20 و ´6 طول شرقی قرار گرفته است (EI2؛ بستانی، 4 / 791).
در سدۀ 9 ق / 15م اسكندربیك كه از اردوی عثمانی گریخته، دست به عصیان زده بود، كرویا (قزلجه حصار) را مركز خود قرار داد. در سالهای 851 ق / 1447 م، 853 ق / 1449 م و 854 ق / 1450 م سلطان مراد دوم 3 بار با اسكندربیك پیكار كرد و شهر كرویا را به محاصره گرفت، ولی طرفی نبست (اوزون چارشیلی، II / 61-64). در 870 ق / 1466 م سلطان محمدفاتح پادشاه عثمانی با سپاهی گران كه شمار آن را 150 هزار نوشته‌اند، به سرزمین آلبانی لشكر كشید و خرابه‌های والنه را كه از شهرهای قدیمی والینینها و نزدیك رود اشكومبی بود، به صورت دژی استوار درآورد و آن را البسان نامید كه به صورت پایگاه سپاه عثمانی در پیكار با نیروهای اسكندربیك درآمد (همو، II / 69؛ EI2؛ لطفی پاشا، 186-187). دربارۀ تاریخ این واقعه اختلاف نظر وجود دارد. عاشق پاشازاده (ص 169)و لطفی پاشا (ص 186) آن را سال 870 ق / 1466 م، مؤلف تاج التواریخ (سعدالدین، 1 / 509-510) و قره چلبی‌زاده (ص 379) سال 871 ق / 1467 م نوشته‌اند. اوزون چارشیلی مدعی است كه به موجب قراین، قلعۀ البسان در نخستین سفر جنگی سلطان محمد فاتح در تابستان یا پاییز 869 ق / 1465م ساخته شده است (همانجا، حاشیۀ 1).
البسان ابتدا به صورت بخشی از سنجق اوخری اداره می‌شد (EI2)، ولی حدود سال 884 ق / 1479م به صورت سنجق (ولایت) جداگانه درآمد و محمدبیك نخستین بار به سنجق بیكی آن منصوب گردید («دائرةالمعارف»، همانجا). اولیا چلبی به نقل از سلیمان خان البسان را مركز سنجق نوشته است (8 / 717- 718). با ادغام مناطق شمالی آلبانی و نیز سواحل دریای آدریاتیك به عنوان بخشی از سرزمین دولت امپراتوری عثمانی، قلعۀ البسان به سرعت اهمیت نظامی خود را از دست داد و در 1248ق / 1832م توسط رشیدپاشا ویران گردید. بقایای این ویرانه نیز در جریان زمین لرزۀ 1338 ق / 1920 م منهدم شد. اكنون تنها بخش پیشین قلعه باقی مانده است، ولی شهر البسان تاكنون نیز موقعیت خود را از دست نداده، و به صورت مركزی مسلمان‌نشین و تجاری باقی مانده است (EI2). البسان یكی از مراكز ارتباطی و صنعتی آلبانی است. از تولیدات البسان می‌توان به كارخانه‌های تولید روغن زیتون، كنسروسازی، تهیۀ توتون، كارخانه‌های فلزكاری و چوب‌بری و تهیۀ مبل اشاره كرد (BSE3, XXX / 151).
اولیا چلبی به توصیف شهر بزرگ و قدیمی البسان پرداخته، آن را عروس زیبای جهان نامیده است. وی از وجود 18 محلۀ مسلمان‌نشین و 10 محلۀ رومی، لاتینی و آلبانیایی‌نشین، 46 مسجد از جمله مسجد ابوالفتح سلطان محمدخان غازی، مسجد سنان پاشا و وجود كتیبه‌هایی به خط و زبانهای رومی، عربی و پارسی (عجمی) اشاره كرده است. وی از مدرسۀ طلاب علوم دینی، دارالحدیث، دارالتفسیر و دارالقراء در شهر البسان سخن گفته است. به نوشتۀ او شهر دارای 11 خانقاه، 3 نوانخانه، و 900 سوق سلطانی (دكان و بازارچه) بوده است. در روزهای جمعه بازاری در شهر البسان تشكیل می‌شد كه مردم از هر سو در آن گرد می‌آمدند و كالاهای فراوان عرضه می‌كردند (8 / 720-723). در اطراف قلعۀ شهر 150‘1 خانه به صورت پراكنده وجود داشت («دائرة المعارف»، XIV / 505-506).

مآخذ

اولیا چلبی، محمد، سیاحت‌نامه، استانبول، 1928 م؛ بستانی، بطرس، دائرة المعارف، بیروت، دارالمعرفه؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279 ق؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تواریخ آل عثمان، استانبول، 1332 ق؛ قره چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضة الابرار المبین بحقائق الاخبار، به كوشش عبدالوهاب طاغستانلی، بولاق، 1248 ق؛ كمال پاشازاده، احمد، تواریخ آل عثمان، به كوشش شرف‌الدین توران، آنكارا، 1954 م؛ لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، 1341 ق؛ نیز:

Britannica, 1978; Britannica Book of the Year (1995); BSE3; EI2; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; Pauly; Sovetskiĭ entsiklo- pedicheskiĭ slovar, Moscow, 1987; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1966; UzunçarŞılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983.
عنایت‌الله رضا