الازیق

اِلازیق، یا الازیغ، معمورة العزیز سابق، شهر و مركز استانی به همین نام واقع در حوضۀ علیای رود فرات در آناتولی شرقی (تركیه) كه در جایگاه ویرانه‌های شهر قدیمی خرپوت یا خرت پرت شكل گرفته، و توسعه پیدا كرده است.

موقعیت جغرافیایی

استان الازیق میان °40 و ´21 تا °38 و ´30 طول شرقی و °38 و ´17 تا °39 و ´11 عرض شمالی واقع شده، و از مشرق به استان بین گول، از مغرب به مالاتیا (ملاطیه)، از شمال به تونجه‌لی، از شمال غربی به استان ارزنجان و از جنوب به دیاربكر محدود است. مساحت آن 151‘9 كمـ2 و ارتفاع مركز استان از سطح دریا 020‘1متر است (YA, IV / 2474-2477).
شهرها و بخشهای تابع آن اینهاست: اكین یا اغین، باسكیل، كاراكوچان (قاراقوچان)، كِبان، مادن، پالو و سیوْریجه (همانجا). این استان منطقه‌ای است كوهستانی و 84٪ اراضی آن را كوهها و فلاتها دربرگرفته‌اند. مهم‌ترین كوههای آن عبارتند از: بخشی از جبهۀ جنوب شرقی رشته كوههای توروس، آق داغ، قره عمر، ماستار و بولوتلو قره داغ، كه آق داغ با ارتفاع 620‘2 متر بلندترین آنهاست. جلگه‌های آن نیز اولواوا و مزرعه نام دارند كه شهر الازیق در آن واقع شده است. دو رود مهم دجله و فرات در این استان جریان دارند و همچنین رودخانه‌های مراد و قره‌سو كه از شعبات مهم فرات در این استان هستند، در نزدیكی كبان به هم می‌پیوندند. از سایر رودخانه‌ها، پِری چای و مونزور را می‌توان نام برد («دائرةالمعارف جدید ... »، II / 782؛ YA، همانجا). بزرگ‌ترین دریاچۀ شیرین آناتولی شرقی با وسعت 86 كم‍2 به نام خزر (هازار) (سامی، 6 / 4331؛ «دائرةالمعارف جدید»، همانجا) در این استان واقع است كه به نوشتۀ سامی (همانجا) در آن انواع ماهی، صدف و سمور آبی صید می‌شود. همچنین دریاچۀ سد كبان نیز در 45 كیلومتری الازیق با 68 هزار هكتار وسعت، و ظرفیت تولید 000‘871‘5 كیلو وات ساعت برق در این استان واقع است (EI2, VI / 342). آب و هوای این ناحیه در تابستانها گرم و خشك و زمستانها سرد است. میزان متوسط بارش سالانه 428 میلی‌متر گزارش شده است ( میدان لاروس، IV / 153؛ «دائرةالمعارف جدید»، همانجا).

جمعیت

در سرشماری عمومی سال 1990م / 1369ش جمعیت استان الازیق 225‘498 نفر بوده كه از این عده، 790‘272 نفر در شهرها و بخشها و 435‘225 نفر در روستاها و دهستانها زندگی می‌كرده است. جمعیت شهر الازیق، مركز استان، 603‘204 نفر است كه با توجه به سرشماری سال 1985 م / 1364 ش كه شمار جمعیت آن 296‘182 نفر گزارش شده است، حدود 16٪ افزایش نشان می‌دهد («آمار ... »، 27). این شهر از نظر جمعیت بیستمین شهر و چهل و یكمین استان تركیه است (همان، 7).

سبب نام‌گذاری

نام الازیق به سدۀ 13ق / 19م باز می‌گردد. هنگامی كه شهر باستانی خرپوت (خرتبرت) كه در مآخذ بیزانسی زیاتا كاستلوم (EI2, VI / 341) و در مآخذ عربی حصن زیاد و خرتبرت (همانجا؛ سامی، 3 / 2032) و در منابع عثمانی خرپوت یا خرپورت نامیده می‌شد (همانجاها)، موقعیت و اهمیت خود را به عنوان شهری مرزی از دست داد، هستۀ اولیۀ شهر جدید در محلی نزدیك قلعۀ خرپوت كه مزرعه، به مفهوم زمین زراعتی، نامیده می‌شد، تشكیل گردید. برخی نام مزرعه را مشتق از مزارای یونانی می‌دانند كه بطلمیوس به آن اشاره كرده است (EI2، همانجا). اقامتگاه والیان نیز به محل جدید منتقل شد و به تدریج شهر جدید كه هنوز مزرعه نامیده می‌شد، توسعه پیدا كرد و در 1279 ق / 1862م به روزگار سلطنت سلطان عبدالعزیز به پیشنهاد اسماعیل پاشا حاكم جدید آنجا، نام شهر به «معمورة العزیز» تغییر یافت (همان، VI / 341-342؛ سامی، 6 / 4330) و به تدریج در گویش رایج مردم نام آن به «عزیز» و «العزیز» تبدیل شد (IA, IV / 221-222؛ EI2، همانجا) و سرانجام بعد از اعلان جمهوریت، در 1937م / 1316 ش نام آن به الازیك و سپس الازیق تغییر یافت و هم اكنون نیز به این نام معروف است (همانجاها؛ «دائرةالمعارف دیانت»، X / 553).

پیشینۀ تاریخی

منطقه‌ای كه شهر الازیق از 1250 ق / 1834 م در آنجا شكل گرفته، یكی از كهن‌ترین نواحی مسكون در شبه جزیرۀ آناتولی است. از 2300 ق‌م تا 921 ق / 1515 م كه این ناحیه در قلمرو حاكمیت امپراتوری عثمانی قرار گرفت، حكومتهای مختلف با تمدنها و شیوه‌های گوناگون در آنجا فرمان راندند كه اكد، حتی، اورارتو، آشور، پارسها (YA, IV / 2509)، سلوكیها (جانشینان اسكندر) (دیاكونوف، 18)، خاندان ارمنی تیگران (اومار، II / 171-172)، پارتها (دیاكونوف، 58)، ساسانیان، مسلمانها و بیزانسیها از آن جمله‌اند (YA، همانجا؛ «دائرةالمعارف جدید»، II / 784). با پیروزی تركها بر رومیان در نبرد ملازگرد در 463 ق / 1071 م، منطقه به تصرف اقوام ترك تحت فرماندهی سلجوقیان درآمد. سلاجقه ادارۀ این ناحیه را به یكی از امیران خود به نام چوبوك سپردند (توران، 159). پس از آن شاخه‌ای از خاندان ارتق به ریاست عمادالدین ابوبكر بن قرا ارسلان خرپوت را مركز حكومت خود قرار داد. این شاخه از خاندان ارتق از 581 تـا 631 ق / 1185 تا 1234 م (لین پول، 2 / 302؛ نیز نك‍ : زامباور، 344، كه پایان حكومت آنان را 660 ق / 1262 م نوشته است) بر این خطه فرمان راندند (نیز نك‍ : ه‍ د، 1 / 567). آنگاه نوبت به خاندان ذوالقدر رسید (اوزون چارشیلی، 169 به بعد). سپس در قلمرو تركمانان آق قویونلو قرار گرفت (ابوبكر طهرانی، جم‍ ؛ اوزون چارشیلی، I / 88) و اوزون حسن گه‌گاه در خرپوت اقامت می‌كرد (هینتس، 78)؛ پس از آن به تصرف دولت صفویه درآمد و با جنگ چالدران در 920 ق / 1514 م و پیروزی عثمانیها، ناحیۀ دیاربكر كه الازیق امروزی نیز جزئی از آن ایالت بود، به دست سلطان سلیم افتاد (YA, IV / 2498). در زمان سلطان سلیمان قانونی و شاه طهماسب صفوی و در جریان جنگهای چندین سالۀ دو دولت، الازیق محل تجمع نیروهای عثمانی بود (همانجا). همچنین در دوران سلطان مراد چهارم و لشكركشی وی به ایران و بغداد، این شهر و قلعۀ آن از اهمیت خاصی برخوردار بود؛ به ویژه با احداث جادۀ استانبول ـ بغداد از طریق الازیق و ساخته شدن كاروانسراها و پلها كه به دستور او انجام یافت، بر اهمیت آنجا افزوده شد. در جریان شورش ینی چریها در سدۀ 12ق / 18م مردم الازیق و اطراف آن مورد ایذاء و آزار ینی‌چریها واقع شدند (همانجا).
شهر الازیق در طول سدۀ 13ق / 19م رو به توسعه نهاد و پس از آنكه قلعۀ خرپوت و اطراف آن موقعیت خود را از دست داد، گسترش، و توسعۀ شهر جدید سرعت بیشتری یافت. در 1250ق / 1834 م در زمان سلطان محمود دوم، رشید محمد پاشا مأمور اجرای اصلاحات و تنفیذ قدرت دولت در آناتولی شرقی شد. وی مركز فرماندهی خود را در ناحیۀ جدید مزرعه ــ كه به سبب اقامت بیكها و بزرگ مالكان محلی در آن نواحی به مزرعۀ آغاوات معروف بود ــ قرار داد و به ساختن پادگان و بیمارستان و سایر مراكز اداری همت گماشت (IA, IV / 221-222؛ EI2, VI / 341-342) و به این ترتیب به توسعۀ شهر جدید اقدام نمود. با توجه به مندرجات نظامنامۀ ایالتی در 1284 ق / 1867م الازیق و بخشهای تابع آن: خرپوت، عربگیر، ملاتیا (ملاطیه) و حصن منصور، جزئی از ایالت دیاربكر بودند (سامی، 6 / 4333؛ «دائرةالمعارف دیانت»، X / 552)، اما در 1288 ق / 1871 م از دیاربكر جدا، و به صورت شهرستانی مستقل اداره شد و پس از مدتی در 1294 ق / 1877 م استان مستقلی گردید (همانجا). الازیق در سدۀ 13 ق / 19 م یكی از مراكز فرهنگی شرق تركیه محسوب می‌شد.
شهر جدید الازیق در ناحیه‌ای ساخته شده بود كه اقوام مختلف در آنجا زندگی می‌كردند؛ به همین سبب اِعمال حاكمیت دولت گه‌گاه با مشكلاتی مواجه می‌شد. پابه‌پای اصلاحات و تنظیمات، عشایر منطقه نیز به اطاعت دولت مركزی در آمدند و زمین‌داران ارمنی و رؤسای عشایر به پرداخت مالیات موظف شدند. ارامنه كه مجبور بودند هم به دولت و هم به قدرتمندان منطقه مالیات بپردازند، به مخالفت با دولت پرداختند و در 1313 ق / 1895 م با كمك روسها به منظور تأسیس دولت مستقل ارمنی قیام كردند كه با ناكامی مواجه شدند (YA، همانجا؛ «دائرةالمعارف دیانت»، X / 551). در طول جنگ جهانی اول نیز بار دیگر برخورد میان ارامنه و مسلمانان شدت گرفت و دولت برای برقراری آرامش، ارامنه را از آنجا كوچ داد (YA، همانجا؛ «دائرةالمعارف دیانت»، X / 552).
پس از برقراری حكومت جمهوری در 1923م / 1302ش الازیق به سرعت توسعه یافت. ایجاد سدكبان مهم‌ترین عامل توسعۀ شهر است (EI2، همانجا).
كشاورزی مهم‌ترین منبع درآمد مردم این استان است. تولیدات كشاورزی مانند غلات، حبوبات، گیاهان صنعتی، پرورش كرم ابریشم و صنایع محلی دارای اهمیت است («دائرةالمعارف جدید»، II / 783؛ سامی، 6 / 4332). صنایع سیمان، روغن‌كشی، نساجی و غذایی نیز رواج دارد («دائرةالمعارف دیانت»، X / 553). در سالهای اخیر فعالیت آموزشی رو به توسعه نهاده است. دانشگاه فرات با 6 دانشكده و 5 مدرسۀ عالی و 3 انستیتو به فعالیت مشغول است (همان، X / 554).

آثار تاریخی

از آنجا كه الازیق شهر نسبتاً جدیدی است، بنابراین آثار تاریخی اندك برجا ماندۀ آن به شهر خرپوت مربوط می‌شود كه قلعۀ خرپوت مربوط به دورۀ اورارتو از آن جمله است؛ همچنین اولوجامع (مسجد اعظم) از دورۀ ارتقیان و مسجد سارا خاتون از روزگار آق‌قویونلوها از اهم ابنیۀ تاریخی این شهر هستند («دائرةالمعارف جدید»،II / 784؛ «دائرۀالمعارف دیانت»، X / 554).

مآخذ: ابوبكر طهرانی، دیار بكریه، به كوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنكارا، 1962 م؛ دیاكونوف، م. م.، اشكانیان، ترجمۀ كریم كشاورز، تهران، 1351 ش؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاكمة، ترجمۀ زكی محمد حسن و حسن احمد محمود، بیروت، 1980 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1316 ق؛ لین پول، استانلی و دیگران، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حكومتگر، ترجمۀ صادق سجادی، تهران، 1370 ش؛ هینتس، والتر، تشكیل دولت ملی در ایران، ترجمۀ كیكاووس جهانداری، تهران، 1361 ش؛ نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; EI2; IA; Meydan-Larousse, Istanbul, 1987; Turan, O., Selçuklar tarihi ... , Istanbul, 1969; Türkiye dianet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1994; Umar, B., Türkiye halkının ilkçağ tarihi, Istanbul 1984; Uzunçarşılı, İ. H, Anadolu beylikleri, Ankara, 1989; YA; Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
علی‌اكبر دیانت