اکین

اِكین، / یا اِگین، اِكْن و گاه اِغین، بخشی از توابع استان ارزنجان در آناتولی شرقی در تركیه كه امروز كمالیه نامیده می‌شود.
این شهر، در ساحل غربی فرات (قره‌سو) قرار دارد (ركلو، 563). درۀ فرات در نزدیكی این شهر بر اثر فشار كوههای مونزور در شرق، و ساری چیچك در غرب، باریك می‌شود (EI2, II / / 689). دره‌ای كه در اینجا در ارتفاع هزار متری از سطح دریا قرار دارد، از جانب شرق به صورت دیواره‌ای بلند و از سوی غرب مانند آمفی تئاتری دیده می‌شود (ركلو، همانجا). مساحت این بخش 168‘1كمـ2، فـاصله‌اش تـا شهر ارزنجان ــ مركز استان ــ 181 كمـ (YA, IV / / 2594, 2633) و ارتفاعش از سطح دریا 950 متر است («دائرةالمعارف ... »، V / / 1786). آب و هوای آن برّی، و مهم‌ترین رود آن قره سوست كه به چاتلی سو پیوسته، و از گذرگاههای صخره‌ای با ارتفاع 100‘1 متر عبور كرده، و سرتاسر درۀ مونزور را می‌پیماید (همانجا). آب شهر از دریاچه‌ای به نام قاضی گولو تأمین می‌شود كه در عین حال باغها و مزارع را نیز آبیاری می‌كند (EI2، همانجا).
جمعیت شهر اكین (كمالیه) برابر سرشماری عمومی 1990 م / / / 1369 ش، 025‘9 نفر بوده است كه با توجه به جمعیت آن در 1985 م كه 321‘11 نفر بود، به طور متوسط سالانه 53 / / 4٪ كاهش نشان می‌دهد. جمعیت مركز بخش 044‘2 نفر است («آمار ... »، 27). جالب توجه است كه جمعیت این شهر از 1950 تا 1990م به طور مرتب كاهش یافته است (YA, IV / / 2636؛ «آمار»، همانجا).

وجه تسمیه

  نام قدیم آن هاسیس وازیرس بوده است (خوری، 246). اكین واژه‌ای است ارمنی و احتمالاً محرف اغین (تكسیه، 113)، و برگرفته از اكن به معنی چشمه است (EI2، همانجا). گویند دختر یكی از قیصرهای روم كه اكین نام داشت (اولیا چلبی، 3 / / 214)، آنجا را بنا نهاد. برخی نیز تاریخ بنای آن را سدۀ 11 م توسط گروهی از واسپوركان ارمنی می‌دانند (EI2، همانجا). در مۀ 1938 / / / اردیبهشت 1317 نام آن به افتخار مصطفى كمال به كمالیه تغییر یافت و جزئی از استان ارزنجان گردید (YAS، همانجا).

پیشینۀ تاریخی

/ ازآنجا كه اكین در مسیر تاریخ خود تابع استانهای سیواس، معمورة العزیز، خرپوت، عربگیر، ملاطیه و ارزنجان بوده است (سامی، 2 / / / 1019؛ خوری، نیز EI2، همانجاها)، تاریخ آن نیز با رویدادهای تاریخی این ایالات مربوط شده است. در سدۀ 1 ق‌م دولتهای روم و اشكانی بر سر فرمانروایی آن اختلاف داشتند؛ هنگام تقسیم امپراتوری روم در 395 م جزئی از سرزمین بیزانس گردید. در سدۀ 4 م به دست ایرانیها افتاد و مدتی میان روم شرقی و ایران مایۀ كشمكش بود. در عهد پادشاهی خسرو دوم، دولت ساسانی براین منطقه تسلط یافت (YA، همانجا؛ ه‍ د، 7 / / / 559). در دوران خلافت عمر و عثمان، آسیای صغیر مورد توجه مسلمانان واقع شد و زمانی كه ملاطیه فتح گردید (بلاذری، 189)، مسلمانان بر این ناحیه نیز دست یافتند، اما پس از مدتی از دست مسلمانان خارج شد و بار دیگر هارون الرشید آنجا را ضمیمۀ قلمرو اسلام نمود (اولیا چلبی، 3 / / 215). بعد از فتح ملازگرد در 463 ق / / 1071 م (آق سرایی، 16-17)، تركها به تدریج بر آسیای صغیر چیره شدند و سلطان علاءالدین سلجوقی این ناحیه را تحت ادارۀ حكومت خود درآورد (اولیا چلبی، همانجا). آنگاه ایلخانان، تیمور، تركمانان آق‌قویونلو و قره‌قویونلو هر یك مدتی بر آن فرمان راندند (EI2، نیز YA، همانجاها). سرانجام در زمان محمد اول معروف به چلبی، حكمران عثمانی، به تصرف دولت عثمانی درآمد (همانجاها؛ اولیا چلبی، همانجا).
این شهر در طول تاریخ خود توجه جهانگردان زیادی را جلب كرده است: اولیا چلبی سیاح سدۀ 11 ق / / 17 م آنجا را از توابع ایالت سیواس نوشته كه میزان مالیات آن 150 آقچه بوده است كه به سبب نزدیكی به ملاطیه توسط تحصیل‌دار این شهر جمع‌آوری شده است. حرفۀ مردم آنجا كمان‌سازی بوده است، به همین سبب به «داركمانداران» شهرت داشته است. در آنجا مساجد متعدد و 3 مدرسه و 40 مكتب‌خانه وجود داشته است؛ همچنین 300 خانوار مسیحی از «تكالیف عرفیه» معاف بوده‌اند. اكثر ساختمانها و نیز قلعۀ آن برفراز تخته سنگها بنا شده است (همانجا). شارل تكسیه نیز كه در سدۀ 19 م از آنجا عبور كرده است، كوههای اطراف شهر را سرسبز، و آنجا را شهری آباد توصیف كرده است كه 2 هزار خانوار مسلمان و 700 خانوار مسیحی در آنجا زندگی می‌كردند (ص 113). مولتكه نیز آنجا را یكی از زیباترین شهرهای آسیا / ــ كه احتمالاً منظور آسیای صغیر بوده است ــ دانسته كه از مراكز تفریحی و استراحتگـاههای ارامنـه بوده است (نك‍ : ركلو، 564). شمس‌الدین سامی نیز باغهای میوه و مناظر آن را ستوده و گوید كه 10 هزار ارمنی در آنجا می‌زیستند و در آن شهر یك كلیسا وجود داشت. به نوشتۀ وی این شهر 36 هزار نفر جمعیت داشته است (2 / / / 1019).
صنعت قالی بافی این شهر دارای رونق و شهرت است. جالب توجه آنكه این صنعت بعد از مهاجرت گروهی از ایرانیها در 1304 ق / / 1887 م رونق و اعتبار زیادی پیدا كرد («دائرةالمعارف»، همانجا). این شهر در جریان جنگ جهانی اول آسیب فراوان دید (EI2, II / / 689).

مآخذ

/ آق‌سرایی، محمود، مسامرة الاخبار، به كوشش عثمان توران، آنكارا، 1944 م؛ اولیا چلبی، محمد، سیاحت‌نامه، به كوشش احمد جودت، استانبول، / 1314 ق؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، قاهره، 1959 م؛ تكسیه، شارل، كوچوك آسیا، ترجمۀ علی سعاد، استانبول، 1340 ق؛ خوری، سلیم، آثار الادهار، بیروت، /
1875 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق / / / 1889 م؛ نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; EI2; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1884; YA; Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985
علی‌اكبر دیانت