افندی

اَفَنْدی، از القاب و عناوین رایج در امپراتوری عثمانی كه اصلاً از آفنتس بیزانسی، و این یكی از یونانی كهن آوثنتس به معنی «آقا، سرور، ارباب» گرفته شده است (EI1, III / 4؛ لیدل، 275).
گفته‌اند كه این عنوان پس از فتح قلمرو بیزانس در آناتولی توسط سلجوقیان آسیای صغیر وارد فرهنگ اسلامی شد («دائرة المعارف ترك»، XIV / 373). گویا اول بار ابن‌بطوطه (د 756ق)، از برادر حاكم قصطمونیه (قسطمونی، كاستامونی) با عنوان افندی یاد كرده (1 / 324)، بدون آنكه معنای آن را ذكر كند. افلاكی (د 741 ق) هم از ملكه خاتون دختر جلال‌الدین محمد مولوی با عنوان افندی بوله نام برده، و آن را به «خداوندگار زاده» ترجمه كرده است (2 / 995). از اواخر عصر سلجوقیان روم، عنوان افندی كم‌كم به جای «چلبی» به كار رفت (IA, IV / 132). دراوایل عصر عثمانی، افندی به جای مولانا به كار می‌رفت («دائرةالمعارف جدید ... »، II / 755). سلطان محمد فاتح در فرمانی به زبان یونانی خطاب به اهالی گالاتا، از خود با عنوان مگاس آوثنتس (به معنی سرور والا) یاد كرده است (IA; EI2, II / 687، همانجا). چون این عنوان به‌تدریج رایج می‌شد، شیخ ابوالسعود، شیخ‌الاسلام استانبول، طی فتوایی استفاده از عنوان افندی را متعلق به كفار دانست كه به معنی صاحب غلامان و كنیزكان است (پاكالین، I / 505-506). با اینهمه، عنوان افندی در میان عثمانیان رواج یافت و در برابر القاب نظامی، برای مردان دین و دیوان‌سالاران به كار می‌رفت.
از كلمۀ افندی به دو صورت خطاب و لقب استفاده می‌شد كه مهم‌ترین اشكال آن عبارت بود از: «الله افندیمیز» برای خداوند؛ «پیغمبر افندیمیز» برای پیامبر اسلام (ص)؛ «پادشاه افندیمیز» برای سلطان؛ «شهزاده افندیمیز» «برای ولیعهد؛ «خاتون افندی» برای زنان سلطان؛ «سلطان افندی» برای دختران سلطان؛ «مفتی افندی و بَی‌افندی» برای شیخ الاسلام؛ «افندی» برای شاهزادگان؛ «پیریم افندیمیز» و «شیخیمیز افندی حضرت لری» برای مشایخ؛ «امام افندی» برای امام جماعت دربار؛ «استانبول افندیسی» برای قاضی استانبول؛ «حكیم افندی» برای پزشك مخصوص سلطان؛ «قاضی عسكر افندی» برای قاضی عسكرهای روم ایلی و آناتولی؛ «ینی چری افندی» برای دبیر بزرگ ینی چریان؛ «پاپاس افندی» برای پاپ؛ «خاخام افندی» برای رؤسای دین یهود؛ همچنین برای افسران بالاتر از مین باشی نیز این عنوان به كار می‌رفت (EI1، IA، همانجاها؛ «دائرةالمعارف ترك»، XIV / 373-374؛ «دائرةالمعارف زبان ... »،III / 2؛ «دائرةالمعارف جدید»، همانجا؛ كاظم قدری، 2 / 257).
به دنبال اصلاحات عصر تنظیمات (1255 ق / 1839 م)، القاب نیز تحت قاعده درآمد و لقب افندی فقط برای مردان دینی و دیوانی اختصاص یافت و برای نظامیان و مردم عادی از لقب بَیْ (بیك) استفاده شد(EI2، همانجا). در گزارشی از اولین پارلمان عثمانی در 1294 ق / 1877م تقریباً همۀ نمایندگان به عنوان افندی و بی نامیده شده‌اند و رئیس مجمع نمایندگان آن افندی لر نامیده شده است (همانجا). استفاده از عنوان افندی مانند دیگر القاب و عناوین رایج در عثمانی، طبق قانون مورخ 1934م لغو شد. امروزه كلمۀ افندی به معنی آقا برای عموم مردم به كار می‌رود و به صورت بی افندی و خانم افندی رایج است. در سرزمینهای تابع حكومت عثمانی نیز لقب افندی رواج داشت. در مصر از زمان به قدرت رسیدن محمد علی پاشا، خدیو مصر را افندینا می‌نامیدند كه شكل عربی شدۀ افندیمیز است (IA, IV / 133). در مصر افندیها از مسلمانان (و نه قبطیان مسیحی) بودند (گیب، I / 47) و كَحیابَی، معاون صدراعظم («نك‍ : دائرةالمعارف ترك»، XXI / 122) به «آغا افندیمیز» شهرت داشت (گیب، I / 120). در دیگر كشورهای عربی، عنوان افندی به مردم شهری درس خوانده گفته می‌شد كه سپس جای خود را به كلمۀ سید داد (EI2، همانجا).

مآخذ

ابن بطوطه، رحلة، بیروت، 1987 م؛ افلاكی، احمد، مناقب العارفین، به كوشش تحسین یازیجی، آنكارا، 1980 م؛ كاظم قدری، محمد، تورك لغتی، استانبول، 1928 م؛ نیز:

EI1; EI2; Gibb, H. A. R. & H. Bowen, Islamic Society and the West, London, 1950; IA; Liddell, H. G., & R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford, 1961; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1983; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1966; Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, 1979; Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
محسن جعفری مذهب