افامیه

اَفامیه، شهری باستانی در غرب سوریه كه به فرمان سلوكوس نیكاتور (فاتح)، بنیادگذار سلسلۀ سلوكی (حك‍ 312-280 ق‌م) و به نام همسر ایرانی او اَپَما در ساحل راست رود اُرُنتِس (نهرالعاصی)، میان حمص و انطاكیه، به صورت دژی مستحكم ساخته شده بود (مایر، 47؛ نك‍ : اشپیگل، III / 25؛ قس: استرابن، كتاب XII، 8:15).این شهر كه تا تسلط اعراب بر سوریه، اپمئیه نامیده می‌شد، در آثار جغرافی‌نگاران اسلامی به صورت فامیه و افامیه (مسعودی، مروج ... ، 291، التنبیه ... ، 48؛ بلعمی، 2 / 1040؛ ابن حوقل، 1 / 166؛ یاقوت، 1 / 171، 323؛ قس: استرابن، همانجا) آمده است.
افامیه در گذرگاه اصلی فرات، در نزدیكی زُگما، با پایگاه نظامی بزرگی كه برای آموزشهای جنگی و فرماندهی نظامی داشت، مركز قدرت سلوكیه بود. سلوكوس در این شهر 500 فیل، 30 هزار مادیان و 300 اسب نر نگهداری می‌كرد (همو، كتاب، XVI، 2:10؛ مایر، 30). بنا بر كتیبه‌ای موثق، افامیه در زمان شكوفایی خود 117 هزار نفر جمعیت داشته است ( پاولی، I(2) / 2663-2664) كه این رقم، احتمالاً شامل آبادیهای همسایه نیز می‌شده است (دربارۀ موقعیت جغرافیایی، استحكامات و محصولات افامیه، نك‍ : استرابن، همانجا؛ آمیانوس، كتاب XXIV، 3:12).
به گزارش استرابن (كتاب، XII، 18:8)، افامیه بر اثر زلزله‌های مكرر ویران شد و مهرداد (ظاهراً مهرداد ششم پُنتی، 121-63 ق‌م) به هنگام لشكركشی به افامیه چون شهر را ویران دید، 100 تالان برای بازسازی شهر پرداخت. تاسیتوس (كتاب XII، بند 58) نیز به وقوع زلزلۀ بزرگی اشاره كرده، اضافه می‌كند كه به درخواست نرون امپراتور روم مردم افامیه به مدت 5 سال از پرداخت خراج معاف شده‌اند.
ساسانیان در جنگهای خود با رومیان چند بار به افامیه حمله كرده، و شهررا به تصرف خود درآورده‌اند. بار نخست خسرو انوشیروان (531- 579 م) در 540 م پس از تصرف افامیه و به دست آوردن غنایم بسیار آنجا را ترك كرد (پروكوپیوس، كتاب II، فصل 11). انوشیروان بار دیگر در 573 م در جنگی كه با رومیان داشت، افامیه را ویران كرد و به آتش كشید (اشپیگل، III / 456-457). ظاهراً اشارۀ یعقوبی (1 / 164-165) و طبری (2 / 149) به ویران شدن افامیه به فرمان انوشیروان مربوط به این حمله است. حملۀ مهم دیگر به افامیه در زمان خسرو پرویز (590- 628 م) روی داد. در این حمله افامیه در آتش سوخت و به كلی ویران شد ( پاولی، 1(2) / 2664).
به رغم این ویرانی، پس از سلطۀ عربها بر سوریه، قرنها نام افامیه در سرزمینهای مرزی جهان اسلام و روم، نامی شناخته شده بود. در 500 ق / 1107 م، با افول قدرت سلجوقیان، اسماعیلیان الموت كه افامیه را پایگاه مناسبی برای خود می‌دانستند، ارگ شهر را به كمك مردم كه هوادار ا¸نان بودند (ابن قلانسی، 149-150؛ ابن‌اثیر، 10 / 408؛ لویس، 146-147)، تصرف كردند و خلف بن ملاعب حاكم شیعی مذهب افامیه را كه از 489ق از سوی فاطمیان مصر در افامیه حكومت می‌كرد، كشتند. پس از چندی تانكرد، شاه سیسیل و امیر صلیبی انطاكیه، به تحریك مصبح پسر ملاعب به افامیه حمله برد و آنجا را تصرف كرد و حكومت آن را به یكی از فرنگان سپرد. از این پس افامیه چند بار درگیر جنگهای صلیبی شد و سر انجام با زلزله‌ای شدید در 547ق / 1152م به كلی ویران گشت و اهمیت خود را از دست داد. اكنون آنچه از افامیه بازمانده، روستای ناچیزی است در كنار خرابه‌های شهر تاریخی كه قلعةالمضیق خوانده می‌شود ( پاولی، همانجا).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن حوقل، محمد، صورةالارض، لیدن، 1938 م؛ ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، بیروت، 1908 م؛ بلعمی، محمد، تاریخ، به كوشش محمدتقی بهار، تهران، 1353 ش؛ طبری، تاریخ؛ لویس، برنارد، فدائیان اسماعیلی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1348 ش؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به كوشش عبدالله اسماعیل صاوی، بغداد، 1357 ق / 1938 م؛ همو، مروج الذهب، به كوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م؛ نیز:

Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri, tr. J. C. Rolfe, London, 1972; Meyer, E., «Blüte und Niedergang», Der Hellenismus in Mittelasien, ed. F. Altheim and J. Rehork, Darmstadt, 1969; Pauly; Procopius, History of the Wars, tr. H. B. Dewing, London, 1954; Spiegel, F., Erânische Altertumskunde, Amsterdam, 1971; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1969; Tacitus, The Annals, tr. J. Jackson, London, 1970.
پرویز رجبی