افشار

افشار \afšār\، یکی از بخشهای شهرستان خدابنده از استان زنجان. بخش افشار در کنار بخشهای مرکزی، سجاس رود و بُزینه‌رود، یکی از 4 بخش شهرستان خدابنده شمرده می‌شود (سازمان ... ، 25) که خود از دو دهستان به نامهای شیوانات و قشلاقات افشار تشکیل شده، و مجموعاً دارای 69 آبادی است که 7 آبادی آن خالی از سکنه است ( آمارنامه، 1373ش، 9). ‌بخش افشار با مساحت 231‘1 کم‍ 2 در جنوب استان زنجان قرار گرفته است ( آمارنامه، 1371ش، 67) و از سوی شمال با شهرستان زنجان، از خاور با بخشهای مرکزی و بزینه‌رود، از جنوب با استان همدان و از غرب با استان کردستان همسایه است ( آمارنامه، 1373ش، 6). 
بخش افشار ناحیه‌ای کوهستانی است و کوههای کبود، قاباق داغ، قابان تپه و قرقچی از کوههای آن نواحی به شمار می‌آیند (جعفری، 1 / 386، 394، 421-422؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 25). آب‌و‌هوای این ناحیه سرد و خشک است (جدول هواشناسی). با اینکه بخش افشار چندان وسعت ندارد، این رودها در آن جریان دارند: قزل اوزن که از میان دهستان قشلاقات می‌گذرد؛ شورچای (رودخانۀ شور) که در جهت جنوب به شمال از خاور این بخش گذشته، سرانجام به قزل اوزن می‌پیوندد؛ و رودخانۀ تلوار که آن نیز در جهت جنوب به شمال به قزل اوزن می‌ریزد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). در نیمۀ نخست سدۀ کنونی، برخی نقاط معتدل این نواحی، قشلاق طایفۀ افشار بود و به نام قشلاقات افشار شهرت داشت. افشارهای این ناحیه را طایفه‌ای از ایل شاهسون به شمار آورده‌اند که جمعیت آنها حدود 12 تا 15 هزار نفر بود و زمستانها را در قشلاقات افشار و در کنار رود قزل اوزن، و تابستانها را در حدود ناحیۀ سهرورد می‌گذراندند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 2 / 221، ذیل «قیدار»). با تخته قاپو شدن طایفۀ افشار، روستاهایی مانند خلیفه‌لو، افشارلو و باش قشلاق به تدریج شکل گرفتند و مجموعۀ روستاهای دهستان قشلاقات افشار را به وجود آوردند. این دهستان در آن هنگام یکی از دهستانهای پنج‌گانۀ بخش قیدار به شمار می‌آمد (همان، 2 / 18، 34، 105، 212) و تا آن زمان، هنوز نامی از بخش افشار در گزارشهای آماری در میان نبود. با تشکیل بخش افشار، دهستان قشلاقات افشار به این بخش پیوست و در سرشماری عمومی 1355 ش، در کنار بخشهای شیوانات، گرماب و بزینه‌رود، یکی از 4 دهستانِ بخش افشار محسوب شد (سرشماری ... ، «س»). این تقسیم‌بندی تا دورۀ سرشماری بعدی در 1365 ش به همان شکل باقی بود ( فرهنگ آبادیها ... ، 12-17). در فاصلۀ سالهای 1360 تا 1369 ش، بخشهای بزینه‌رود و گرماب از آن جدا شد و شمار دهستانهای بخش افشار به دو دهستان قشلاقات افشار و شیوانات کاهش یافت ( آمارنامه، 1369ش، 38؛ همان، 1373ش، 9).
جمعیت بخش افشار طبق سرشماری عمومی 1375 ش، 284‘ 7 نفر (188‘1 خانوار) بوده است (سرشماری، «سی‌ و نه»). فعالیت اقتصادی ساکنان بخش افشار، زراعت، دامداری و صنایع دستی است ( فرهنگ اقتصادی ... ، «2 / 21»، «3 / 21»). ساکنان بخش افشار شیعه‌اند و اغلب به زبان ترکی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 25-26).

مآخذ

آمارنامۀ استان زنجان (1369ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان زنجان، تهران، 1370 ش؛ همان (1371 ش)، تهران، 1372 ش؛ همان (1373 ش)، تهران، 1375 ش؛ جدول هواشناسی، ایستگاه سینوپتیک زنجان؛ جعفری، عباس، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368 ش؛ سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، وزارت کشور، تهران، 1374 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1355 ش)، استان زنجان، مرکز آمار ایران، تهران، 1359 ش؛ همان (1375 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان خدابنده، مرکز آمار ایران، تهران، 1376 ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور (1365 ش)، شهرستان خدابنده، مرکز آمار ایران، تهران، 1367 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان زنجان، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369 ش، ج 36؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان یکم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش.

مژگان نظامی (دبا)