اعشی همدان

اَعشى‌ همدان \aʾšā hamdān\، ابومصبح‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالله‌ (30-83 ق‌ / 651-702 م‌)، شاعر عصر اموی‌. اصل‌ او از جُشَم (شاخه‌ای از قبیلۀ یمنی‌ همدان‌) است‌ (نك‍ : سمعانی‌، 13 / 423؛ همدانی‌، 68؛ بلاشر، 517). اعشى‌ در كوفه‌ متولد شد. وی‌ در آغاز در ردیف فقیهان و قاریان‌ كوفه بود و با عامر شعبی‌ (د 103 ق / 721 م)، فقیه‌ مشهور كوفه‌، همنشینی‌ داشت‌ و خواهر او را به‌ زنی‌ گرفت‌، اما سرانجام‌، فقه‌ و قرائت‌ را رها کرد‌ و به‌ شعر روی‌ آورد (نك‍ : ابوالفرج‌، 6 / 33-34؛ ابن‌عساكر، 9 / 1003، 1005؛ ابن‌شاكر، 3 / 266-267؛ صفدی‌، 18 / 166؛ ابن‌كثیر، 5 / 54). بلاشر گرایشی‌ موقتی و ضمنی به تشیع‌ را در این‌ دگرگونی‌ بی‌تأثیر نمی‌داند (همانجا). 
برای گردآوری و بررسی‌ اشعار اعشى تلاش شایسته‌ای صورت نگرفته است‌. رودلف‌ گایر تنها 50 قطعه‌ ازسروده‌های‌ او را همراه‌ دیوان‌ دیگر شاعر عرب، اعشى (ه‍ م) ــ میمون بن قیس ــ به‌ چاپ رسانید (لندن‌، 1928 م‌) كه‌ از آن‌ میان،‌ 15 قصیده‌ طولانی‌ و با اهمیت است‌. اصمعی‌ از اعشى به‌عنوان شاعری‌ بزرگ‌ یاد كرده‌ است (ص‌ 14). شعر اعشى به‌شیوۀ كهن و بسیار روان‌ سروده شده، و تعبیراتش دارای‌ طراوتی خاص است‌. وی‌ در زمینه‌های‌ مختلف‌ چون‌ مدح‌، هجا، عتاب‌ و غزل‌ شعر سروده‌، اما اشعار خود را بیشتر وسیله‌ای برای‌ بیان حماسه‌های‌ سیاسی‌، و توصیف فتوحات‌ و جنگها قرار داده‌ است‌ و به‌ همین‌ سبب‌، این‌ نوع‌ از اشعار او در ادبیات عرب جایگاه‌ ویژه‌ای‌ دارد و ثروتی‌ گران‌بها به‌ شمار می‌رود (نك‍ : خلیف‌، 336-343، 400؛ بلاشر، همانجا؛ نیز نك‍ : EI2). او دو قصیدۀ شكوائیه‌ نیز دارد كه پس از جداشدن‌ از همسرش، ام‌الجلال‌، و ازدواج با زنی به نام جزله (یا خوله‌) سروده‌ است‌ (ص‌ 338-340؛ ابوالفرج‌، 6 / 51 -54). 
از اعشى در باب‌ زهد نیز ابیاتی‌ در دست‌ است‌ كه‌ به‌ عقیدۀ برخی‌ معاصران، باید در ردیف نخستین سروده‌های‌ او باشد؛ یعنی‌ زمانی‌ كه‌ با شعبی‌ و دیگر خطیبان‌ و واعظان‌ كوفه‌ آمدوشد داشته‌ است (نك‍ : ضیف‌، 332). سروده‌های ‌اعشى‌ آنجا كه برگرفته از تجارب شخصی و انفعالات‌ درونی‌ او ست‌، صادقانه‌ و عمیق‌، و دارای‌ تصویری‌ هنری و لطیف است‌ كه‌ خیال‌ در آن‌ موج‌ می‌زند (نك‍ : خلیف، 337، 343). او در قصیدۀ پنجم‌ دیوان كه‌ نوعی‌ رثای سیاسی است‌، امام‌ حسین‌ (ع‌) را ستوده‌، و بر شهیدان كربلا گریسته‌ است‌ (ص‌ 315). 
از میان چند كلمۀ فارسی‌ كه‌ او به‌ كار برده‌، كلمۀ نیم‌ (لباس‌ كوتاه‌، نیم‌تنه‌) جالب‌ توجه‌ است‌ كه‌ در قصیدۀ 45 بیت‌ 7 آمده‌ است‌ (ص‌ 341). بلاشر ساختمان‌ قصاید اعشى‌ را بررسی‌ كرده‌ است (همانجا). نسخۀ خطیِ 6 قصیده‌ از او در كتابخانۀ برلین‌ موجود است‌ ( آلوارت‌، شم‍ 7524(1)).

مآخذ

ابن‌شاكر کتبی، محمد، عیون‌ التواریخ‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ ابن‌عساكر، علی‌، تاریخ‌ مدینة دمشق‌، عمان‌، دارالبشیر؛ ابن‌كثیر، البدایة والنهایة، به‌ كوشش‌ احمد ابوملحم‌ و دیگران‌، بیروت‌، 1407 ق / 1987 م؛ ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، قاهره‌، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌؛ اصمعی‌، عبدالملك‌، فحولة الشعراء، به‌ كوشش چ‌. تُری‌، بیروت‌، 1400 ق‌ / 1980 م‌؛ اعشى، عبدالرحمان، بخشی از دیوان، همراه الصبح المنیر فی شعر ابی بصیر، به كوشش رودلف گایر، لندن، 1928 م؛ خلیف، یوسف، حیاة الشعر فی‌ الكوفة الى‌ نهایة القرن الثانی للهجرة، قاهره، 1388 ق / 1968 م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، حیدرآباد دكن، 1402 ق / 1982 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به‌ كوشش ایمن فؤاد سید، ویسبادن، 1408 ق / 1988 م؛ ضیف، شوقی، تاریخ الادب العربی، العصر الاسلامی، قاهره، 1976 م؛ همدانی، حسن، الاكلیل، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ نیز: 

Ahlwardt ; Blachère, R., Histoire de la littérature arabe, Paris, 1952-1966; EI2. 
بابك‌ فرزانه‌ (دبا)