اعتصامی، یوسف

اِعْتِصامی، یوسف (1253-1316 ش / 1874-1937 م)، نویسنده و از نخستین مترجمان آثار غربی به زبان فارسی. پدر وی میرزا ابراهیم مستوفی (اعتصام‌الملك) اهل آشتیان بود كه در جوانی با سمت استیفای آذربایجان به تبریز رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند (دهخدا، «ج»؛ آرین‌پور، 2 / 113؛ مجتهدی، 17). یوسف در تبریز زاده شد و در همانجا زیر نظر پدر به فراگیری ادبیات فارسی، عربی، زبانهای تركی عثمانی و فرانسه پرداخت و در اقلام چهارگانۀ نسخ، نستعلیق، شكسته و سیاق مهارت یافت و نیز علوم قدیم مانند فقه، اصول، منطق، كلام و حكمت را آموخت (دهخدا، همانجا) و از همان زمان پدر به لقب اعتصام دفتر و پس از او به اعتصام الملك‌شهرت یافت (مرسل وند، 1 / 203).
دهخدا او را نویسنده‌ای شیرین سخن در تركی، مترجمی توانا در فرانسه و از اركان زبان و ادبیات عرب خوانده، و نوشته است كه وی در احاطه به این زبان در ایران، شام، عراق و مصر كم‌نظیر بود (همانجا). تسلط وی به عربی تا بدان پایه بود كه كتاب قلائد الادب او ــ كه در 20 سالگی تألیف كرده بود ــ در مصر به عنوان متن درسی مورد استفاده قرار گرفت و كتاب دیگر او ثورة الهند را بسیار ستودند (همانجا؛ آرین‌پور، همانجا). اعتصامی در همین اوان با صرفه‌جویی از خرج جیب كه از پدرش می‌گرفت، چاپخانه‌ای سربی در تبریز دایر كرد كه پس از چاپخانۀ عباس میرزا كه در همان آغاز كار از میان رفت، نخستین چاپخانۀ سربی تبریز به شمار می‌آید. او در همین چاپخانه یكی از آثار خود، تربیت نسوان، را به طبع رسانید (مجتهدی، همانجا؛ دهخدا، «د»).
اشتیاق شدید اعتصامی به ترجمه و تألیف سبب شد تا از خدمات دولتی كناره گیرد و به كار فرهنگی بپردازد (همو، «ه‍‌ ‌»). در كنار این اقدامات با كتابخانۀ محمد علی تربیت نیز كه كانون روشنفكران و آزدی خواهان تبریز و مركز مباحثات علمی و سیاسی آنان بود، همكاری نزدیك داشت (مجتهدی، 50). حاصل این همكاری مجلۀ گنجینۀ فنون بود كه به یاری همفكرانش، چون محمد علی تربیت و تقی‌زاده تأسیس شد و مدت یك سال (ذیحجۀ 1320-1321)، هر 15 روز یك بار انتشار می‌یافت. این مجله در واقع مجموعه‌ای بود حاوی مطالب علمی و فنی و بخشهایی از 3 رساله به نامهای هنرآموز، نوشتۀ محمد علی تربیت، تمدنات قدیمه، ترجمۀ تقی‌زاده و سفینۀ غواصه، ترجمۀ اعتصامی كه در هر شماره قسمتهایی از آنها درج می‌شد (صدرهاشمی، 4 / 167- 169؛ براون، 3 / 50؛ سرداری نیا، 346).
به رغم آنكه اعتصامی تمایلی به خدمات رسمی و دولتی نداشت، به تشویق برخی از همفكران خویش در اواسط دورۀ دوم مجلس شورای ملی (1328 ق) به جای میرزا اسماعیل نوبری (نك‍ : امیر خیزی، 480) وارد مجلس شد (مرسل وند، همانجا)، اما در این سمت نیز از ترجمه و تألیف و دیگر كارهای فرهنگی بازماند. او مجلۀ بهار را كه به نوشتۀ ملك‌الشعرا بهار پیش آهنگ مجلات ادبی ایران بود، در همین ایام بنیاد نهاد («یك سال ... »، 565، نیز نك‍ : آرین‌پور، 2 / 114).
اعتصامی در سالهای پایانی عمر، عضویت در كمیسیون معارف مجلس را پذیرفت و با تشكیل كتابخانۀ مجلس شورای ملی (1342 ق)، به ریاست آنجا نیز برگزیده شد (دهخدا، همانجا). سرانجام در 11 دی 1316 (همو، «و») در تهران درگذشت و در آرامگاه خانوادگیش در جوار صحن حضرت معصومه به خاك سپرده شد (مشار، 6 / 881؛ مرسل‌وند، 1 / 205). از دخترش پروین اعتصامی قصیده‌ای شیوا در سوك وی در دست است (نك‍ : ص 315).

آثار

اعتصامی بیشتر به ترجمه پرداخته، و كمتر تألیفی از خود بر جای نهاده است. وی متأثر از نویسندگان و ادبای ترك همچون نامق كمال و توفیق فكرت است، چنانكه برخی احتمال داده‌اند كه زبان فرانسه را از طریق زبان تركی فراگرفته باشد. تأثیر نویسندگان ترك، ادبای معاصر مصر و شام و نیز منشیان عصر قاجار در نثر او آشكار است (مجتهدی، 18). ترجمه‌های او برخی جداگانه و برخی دیگر در مجلۀ بهار به چاپ رسیده است. از جملۀ آثار او اینهاست:
1. مقدمه بر چند بند در مصیبت خامس آل عبا. اصل این اثر از میرزا علی ادیب خلوت است كه اعتصامی در 17 سالگی در مقدمه‌ای بر آن نوشته، و در 1311 ق در تبریز چاپ شده است (صادق‌پور، 17).
2. تربیت نسوان، ترجمه‌ای است از كتاب تحریر المرأة از قاسم امین مصری كه در 1318 ق در تبریز چاپ شده است.
3. ثورۀ الهند یا المرأة الصابره. اصل این كتاب سرگذشت خانم هورتست است به زبان انگلیسی كه در 1304 ق در تهران با عنوان خانم انگلیسی توسط اعتمادالسلطنه به فارسی ترجمه و چاپ شده بود. اعتصامی این اثر را كه پیش‌تر ملا روح‌الله بادكوبه‌ای به تركیب ترجمه كرده بود، با عنوان ثورةالهند به عربی برگرداند. همین ترجمه است كه در 1318 ق در مصر همراه با تقریظ برخی از ادبای مصری به چاپ رسید.
4. قلائد الأدب فی شرح اطواق الذهب، در شرح 100 مقامۀ اخلاقی و حكمی از زمخشری كه نخستین بار در 1319 ق در تبریز و بار دوم در 1321 ق در مصر چاپ شد و جزو كتب درسی قرار گرفت.
5. سفینۀ غواصه، ترجمۀ كتابی است از ژول ورن (این اثر ژول ورن بعدها با عنوان بیست هزار فرسنگ زیر دریا نیز ترجمه شده است) كه نخستین بار در 1320 ق در مجلۀ گنجینۀ فنون تبریز چاپ شد.
6. خدعه و عشق، اثر فردریك شیلر شاعر آلمانی كه در 1325 ق از متن فرانسوی آن كه پیش‌تر توسط الكساندر دوما از آلمانی ترجمه شده بود، به فارسی برگرداند و در تهران به چاپ رسانید.
7. مجلۀ بهار، نشریه‌ای بود علمی، ادبی و سیاسی كه جنبۀ ادبی آن بر دیگر جنبه‌هایش برتری داشت. انتشار دورۀ اول این مجله كه از ربیع‌الثانی 1328 آغاز شده بود، حدود یك سال بعد، در ذیقعدۀ 1329 پس از پایان گرفتن دورۀ دوم مجلس شورا و نشر 12 شماره، مانند دیگر مطبوعات و جراید متوقف شد (بهار، تاریخ ... ، 1 / 11-12؛ كهن، 2 / 617- 618). برخی از محققان یكی از علل توقف مجلۀ بهار را كمبود خوانندگان علاقه‌مند و همكاری نكردن دانشمندان در مجله ذكر كرده‌اند (محیط طباطبایی، 10). در این ایام حوادث بی‌شماری چون اشغال ایران توسط روس و انگلیس و روی كار آمدن دولت علاءالسلطنه (شعبان، 1335) به تشدید اعمال سانسور بر مطبوعات افزود (كهن، 2 / 652، 665- 669) و توقف مجلۀ بهار نیز كه نمی‌توانست از تأثیر این حوادث دور بماند، مدت 10 سال، تا كودتای رضاخان (1339 ق / 1299 ش) ادامه یافت. در شعبان این سال، اعتصامی دلخوش از آرامش نسبی اوضاع، نشر مجدد بهار را از سر گرفت، اما دورۀ دوم نیز، پس از انتشار 12 شماره، در 1341 ق / 1301 ش از ادامۀ كار باز ماند (آرین‌پور، همانجا). امتیاز مجله در هر دو دوره به نام اعتصامی بود و مدیریت آن را در آغاز مدیر الممالك و سپس عباس خلیلی بر عهده داشت (وحیدنیا، 213). مندرجات بیشتر شماره‌های بهار را ترجمۀ آثار نویسندگان اروپایی مانند ویكتور هوگو، ژان ژاك روسو و دیگر نویسندگان فرانسه دربر می‌گرفت این اثر ظاهراً از متن تركی یا عربی آنها به فارسی برگردانده شده بود (مجتهدی، 18؛ آرین‌پور، 2 / 114). این نشریه از نخستین تجربیات مجلات ادبی ایران است. ملك‌الشعرا بهار («یك سال»، 565) سهم و نقش این مجله را در آشنا ساختن ایرانیان با ادبیات جدید ستوده، و مجلۀ خود، دانشكده را دومین مجلۀ ادبی پس از بهار و مرهون تجربیات آن دانسته است. یكی از ویژگیهای قابل ذكر مجلۀ بهار نشرنخستین اشعارپروین اعتصامی و معرفی اوست (خلخالی، 1 / 67).
8. تیره بختان، ترجمۀ اثری است از ویكتورهوگو (این اثر ویكتورهوگو بعدها با عنوان بینوایان نیز ترجمه شده است) كه ظاهراً اعتصامی در برگردان آن به فارسی، از ترجمه‌های عربی و تركی این اثر به نامهای البؤساء و سفیللر بهره گرفته است. جلد اول این كتاب در 1303 ش در تهران چاپ شده است (آرین‌پور، 2 / 113؛ قس: مرسل وند، 1 / 204).
9. سیاحت تحت البحر، این اثر ظاهراً همان ترجمۀ سفینۀ غواصه است كه یك بار دیگر در تهران جداگانه چاپ شده است.
10. فهرست كتابخانۀ مجلس شورا، كه مجلد اول آن در 1305 ش و مجلد دوم در 1311 ش در تهران به طبع رسیده، و مجلد سوم به هنگام مرگ اعتصامی (1316 ش) در دست چاپ بوده است (دهخدا، «ه‍‌ »).
11. سیاحت نامۀ فیثاغورس در ایران، آخرین اثر اعتصامی است. این ترجمه در 1314 ش در تهران چاپ شده است.

مآخذ

آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، 1355 ش؛ اعتصامی، پروین، دیوان قصاید و مثنویات، تهران، 1397 ق / 1977 م؛ امیر خیزی، اسماعیل، قیام آذربایجان و ستارخان، تهران، 1356 ش؛ براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ترجمۀ رضا صالح‌زاده، تهران، 1341 ش؛ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، 1357 ش؛ همو، «یك سال تمام»، دانشكده، تهران، 1298 ش، شم‍ 11-12؛ خلخالی، عبدالحمید، تذكرۀ شعرای معاصر ایران، تهران، 1333 ش؛ دهخدا، علی‌اكبر، «تاریخچۀ زندگانی یوسف اعتصامی (اعتصام‌الملك)»، بهار، تهران 1321 ش، ج 1؛ سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، تبریز، 1370ش؛ صادق‌پور، وجدی، محمد و جمشید فرآذین، فهرست كتابخانۀ ملی تبریز، 1352 ش؛ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جرائد و مجلات ایران، اصفهان، 1364 ش؛ كهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1360 ش؛ مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، تهران 1327 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، «مطبوعات و اقبال آشتیانی»، راهنمای كتاب، تهران، 1355 ش، س 19؛ مرسل وند، حسن، زندگی‌نامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1369 ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین كتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1344 ش؛ وحیدنیا، سیف‌الله، «تاریخ نشریات ادبی ایران»، ارمغان، تهران، 1350 ش، شم‍ 2.

علی میرانصاری