اطفیش

اَطَّفَیِّش، محمد بن یوسف بن عیسى حفصی عدوی مصعبی، ملقب به قطب الائمه (1236-22 ربیع‌الثانی 1332 ق / 1821-20 مارس 1914 م)، فقیه اباضی مغرب. لقب اطفیش یا اَطفیاش برگرفته از تعبیری بربری است (برای وجه آن، نک‍ : جیلالی، 4 / 454؛ برای سابقۀ نام، قس: سخاوی، 11 / 256).

زادگاه محمد روستای بنی یسجن از وادی مزاب در جنوب الجزایر است (جلالی، همانجا). او به خاندانی اهل علم تعلق داشت و به عمر بن حفص هنتانی ــ جد خاندان مالكی مذهب حفصی در تونس ــ نسب می‌برد (نویهض، 190)، و نسبت حفصیِ او از همین روست. نسبت مصعبی وی (نک‍ : اطفیش، تیسیر ... ، 15 / 430)، نشان دهندۀ تعلق او به خاندان بزرگ بنی مصعب از قبیلۀ بربر زنـاته در مغرب اقصى است (در این باره، نک‍ : «ذكر اسماء ... »، 233؛ نیز ربشتوك، 194).

از مراحل دانش‌اندوزی اطفیش گزارش دقیقی در دست نیست و در منابع بیش از آنكه از تحصیلات و استادان وی سخنی به میان آمده باشد، از مهارتهای علمیش گفت‌وگو شده است. وی تنها در نوشته‌هایش به اشاره، از برخی شیوخ خود تجلیل كرده است (مثلاً نک‍ : شرح لامیة ... ، 1 / 10).

مهم‌ترین منبع دربارۀ شرح حال اطفیش، یادكردهای برادرزادۀ او ابواسحاق ابراهیم اطفیش است كه بخشی از اثر خود الدعایة الى سبیل المؤمنین را به همین موضوع اختصاص داده است. همچنین گفتنی است كه زركلی، پاره‌ای اطلاعات در این باره را، به طور شفاهی از ابراهیم اطفیش دریافت كرده است (نک‍ : 7 / 157، حاشیه). شماری از نویسندگان در شرح احوالی كه از وی به دست داده‌اند، او را فقیه، مفسر، محدث، متكلم، منطقی و شاعر دانسته‌اند و این حقیقتی است كه وی در تمامی علوم یاد شده اثری از خود برجای گذاشته است. می‌توان گفت وی پس از آنكه در علومی همچون لغت، بیان، عروض، شعر و نیز منطق چیره‌دست گردید (جیلالی، همانجا؛ كحاله، 12 / 133)، در رویكرد خود به فراگیری علوم، فقه و اصول را اشتغال غالب خویش ساخت و در كنار این دو دانش، از سایر علوم همچون تفسیر، كلام و حدیث نیز غفلت نورزید (همانجاها).

او مدتها به تدریس اشتغال داشت و به گفته‌ای، فقیهان و عالمان اباضی نسل پس از وی در منطقۀ مزاب جملگی از شاگردان وی به شمار می‌آمدند (گواشن، 234). شاید بتوان از میان شاگردان او كه از شهرت نسبتاً بیشتری برخوردارند، به سلیمان پاشا بارونی (د 1359 ق) سیاستمدار و مورخ اشاره كرد (جیلالی، 4 / 455). در بین علمای اباضی عمان كه دورادور از اطفیش بهرۀ علمی برده‌اند، می‌توان از عیسی بن صالح حارثی، راشد بن عزیز خصیبی، ابن شیخان شاعر و سعید بن خلفان خلیلی نام برد كه شخص اخیر در مسائل فقهی مكاتباتی نیز با وی داشته است (صلیبی، 10).

بی‌گمان بخشی از نام‌آوری اطفیش، به نقش او در مسائل سیاسی و اجتماعی كشورش مربوط می‌شود. او كه از مردان نهضت سیاسی ـ اجتماعی در الجزایر به شمار می‌آید، در پرورش و هدایت نسلی از اصلاح‌طلبان، تأثیری بسزا داشت (نویهض، گواشن، همانجاها). در تحلیل حیات اجتماعی او، گفته‌اند كه وی وطن خود را چون آیینش گرامی می‌داشت و در این راه از هیچ تلاش و كوششی دریغ نمی‌ورزید (جیلالی، 4 / 454).

اطفیش به عنوان یك رهبر مذهبی در میان اباضیان وهبی مغرب، از سویی به دنبال برقرار ساختن پیوستگی میان حوزۀ اباضی مغرب و دیگر حوزه‌های اباضی بود و از سوی دیگر، در حركتهای مقدماتی تقریب بین مذاهب، تلاش داشت تا مذهب اباضی را نزد صاحبان دیگر مذاهب، به عنوان مذهبی موجه بازشناساند.

برای دست یافتن به وحدت میان اباضیان، اطفیش پیوند مستحكمی با علمای اباضی عمان، همچون عبدالله بن حُمید سالمی ایجاد كرد و با پیروان مذهب در عمان و نیز زنگبار ارتباطی نزدیك برقرار ساخت (جیلالی، همانجا؛ برای نمونه‌های متعدد، نک‍ : اطفیش، كشف ... ، 1 / 5، جم‍‌ )، تا جایی كه اطفیش، برخی از آثار خود را در پی درخواست عالمان مشرقی، تألیف كرد؛ به عنوان نمونه، وی شرح عبیریه در وصف بهشت را به درخواست فیصل بن حمود عزانی، نویسندۀ عمـانی نوشـت (نک‍ : همو، الجُنة ... ، 2). سفر او به مكه به قصد انجام دادن مناسك حج كه بارها در منابع بدان اشاره شده است (نک‍ : همو، شرح النیل، 1 / 3، كشف، 1 / 3، جم‍‌ )، به خوبی می‌توانست فرصتی را برای دیدار او با هم مذهبان و به طور كلی عالمانی از دیگر سرزمینها فراهم آورد.

اطفیش در حالی كه با تألیف آثار مختلف، از مذهب خود دفاع می‌كرد، تلاش بسیار ورزید تا مذهب اباضی را به سایر مسلمانان نیز معرفی نماید؛ از این رو، با برخی شخصیتهای جهان اسلام، از جمله سلطان عبدالحمید دوم، سلطان عثمانی دیدار كرد و حركتی اساسی در زمینه‌های علمی، فرهنگی و دینی در مغرب عربی پدید آورد و خاصه تحولی شگرف در زندگی اجتماعی مردم منطقۀ مزاب ایجاد كرد (جیلالی، همانجا؛ بارونی، 75؛ نیز GAL, S, II / 893).

در طول زندگی اطفیش آنچه بیش از هر چیز دیگری جلب نظر می‌كند، همت كم‌نظیر او در كار كتابت و تألیف است، تا آنجا كه شمار آثار وی را بالغ بر 300 عنوان ذكر كرده‌اند (نک‍ : زركلی، 7 / 157). اطفیش در نوشته‌های مهم خود، كوشیده است تا تأثیر عملی شریعت اسلام در زندگی اجتماعی انسان را باز نماید (نک‍ : گواشن، 232).

آثار: نوشته‌های اطفیش از نظر موضوع بسیار متنوع، و از نظر تعداد پر شمار است. آثار انتشار یافتۀ او از این قرار است: 1. ازالة الاعتراض عن محقی آل اباض (عمان، 1982 م)، كه در دفاع از اعتقادات اباضیه نوشته شده است؛ 2. اطالة الاجور فی فضائل الشهور. زركلی (همانجا) به چاپ این كتاب كه در موضوع فضیلت ماههای سال تألیف شده است، اشاره دارد؛ 3. تحفة الحِب فی الطب (عمان، 1405 ق / 1985 م)؛ 4. ترتیب اللقطِ ابوموسى، در فقه كه برخی منابع از چاپ آن اطلاع داده‌اند (نک‍ : جیلالی، 4 / 455؛ زركلی، همانجا)؛ 5. ترتیب المدونة الكبرى تألیف ابوغانم خراسانی (بیروت، 1394 ق / 1974 م)؛ 6. تفقیه الغامر، در فقه (الجزیره، 1319 ق)؛ 7. تیسیر التفسیر، تفسیری كامل كه نخستین بار در 6 جلد در الجزیره (1326 ق) و بار دیگر در 15 جلد در عمان (1409 ق / 1989 م) به چاپ رسیده است؛ 8. جامع الشمل، مجموعه‌ای حدیثی است كه فصلی در پایان آن به ذكر انواع حدیث اختصاص یافته است (چ سنگی، قاهره، 1304 ق، نیز عمان، 1404 ق / 1984 م)؛ 9. الجامع الصغیر، در فقه (3 جلد، عمان، 1406 ق / 1986 م)؛ 10. الجُنّة فی وصف الجَنّة، كه شرحی است بر منظومۀ عبیریه از محمد بن ابراهیم كندی در وصف بهشت (قاهره، 1345 ق / 1926 م، نیز عمان، 1405 ق / 1985 م)؛ 11. جواب علی العقبى (چ سنگی، تونس، 1323 ق)؛ 12. دیوان شعر. این كتاب ضمن مجموعه‌ای در مصر به چاپ سنگی رسیده است (نک‍ : مشار، 382)؛ 13. الذهب الخالص، در علوم دینی (قاهره، 1343 ق / 1924 م)؛ 14. رسالة الامكان، در تاریخ كه منابع از چاپ آن خبر داده‌اند (نک‍ : جیلالی، زركلی، همانجاها)؛ 15. رسالة فی بعض تواریخ اهل وادی مزاب (چ سنگی، قاهره، 1326 ق)؛ 16. الرسم فی تعلیم الخط، در قواعد خط عربی (قاهره، 1349 ق)؛ 17. السیرة الجامعة، در سیرۀ نبوی و به ویژه در معجزات پیامبر اكرم (ص) (عمان، 1405 ق / 1985 م)؛ 18. شامل الاصل و الفرع، مشتمل بر موضوعات گسترده در علوم دینی (2 جلد، قاهره، 1348 ق، نیز عمان، 1404 ق / 1984 م)؛ 19. شرح اسماءالله الحسنى، كه جیلالی (همانجا) از چاپ آن خبر داده است؛ 20. شرح الدعائمِ ابن نظر در فقه (2 جلد، الجزیره، 1326 ق)؛ 21. شرح رسالة التوحید، كه شرحی است بر كتاب العقیدۀ ابوحفص عمر بن جمیع (الجزیره، 1326 ق)؛ 22. شرح لامیة الافعال، شرحی است بر منظومۀ لامیۀ ابن مالك در علم صرف كه اطفیش تألیف آن را در 1260 ق به پایان برده است (4 جلد، عمان، 1407 ق / 1986 م)؛ 23. شرح النیل، در 10 جلد كه شرحی بر متن مهم فقهی النیل، تألیف عبدالعزیز بن ابراهیم ثمینی (د 1223 ق) است. اطفیش در سنین جوانی دست به تألیف چنین كتابی زده است (نک‍ : شرح النیل، 1 / 3؛ نیز صلیبی، 9-10). این كتاب در قاهره (1305-1343 ق) و عمان (1406- 1409 ق / 1986- 1989 م) به چاپ رسیده است؛ 24. الغسول فی اسماء الرسول (ص)، كه جیلالی (همانجا) به انتشار آن اشاره كرده است؛ 25. كشف الكرب، مجموعه‌ای مشتمل بر نامه‌های اطفیش به اهل عمان (2 جلد، عمان، 1406 ق / 1986 م)؛ 26. وفاء الضمانة باداء الامانة، اثری است مشتمل بر مباحث گوناگون دینی كه مؤلف ابتدا در آن به حدیث و اقسام آن و سپس به موضوعات متنوع دینی در 82 باب پرداخته كه هر باب مشتمل بر 40 حدیث به سنت اربعین‌نویسی است (3 جلد، قاهره، 1306-1326 ق، نیز عمان، 1409 ق / 1988 م)؛ 27. همیان الزاد الی دارالمعاد، تفسیر كاملی از قرآن كریم در 14 مجلد (زنگبار، 1350 ق) كه به گفتۀ صلیبی (ص 9) اطفیش آن را در ایام جوانی تألیف كرده است (برای دیگر آثار، نك‍ : جیلالی، 4 / 454-455؛ نویهض، 191-192؛ حارثی، 250، 278-280؛ نیز GAL, S، همانجا).

برپایۀ یادداشتهای موجود بر نسخ خطی، آثار گوناگون اطفیش در زمان حیات وی، در دیگر مراكز اباضی چون عمان استنساخ می‌شده، و تداول داشته است (مثلاً نک‍ : خاتمه ... ، 3 / 258؛ اطفیش، كشف، 1 / 6-7).

اطفیش كتابخانه‌ای نفیس و منحصر به فرد مشتمل بر آثار مذهب اباضی، به خصوص در حوزۀ مغرب در اختیار داشت كه در برگیرندۀ شماری قابل ملاحظه از آثار خطی بود، كتابخانه‌ای كه خود در زمان حیاتش برای بهره‌گیری عالمان و طالبان اباضی در بنی یسجن وقف كرد. شایان توجه است كه در میان كتابهای این مجموعه، نسخ آثار و دست‌نوشته‌های خود وی نیز به چشم می‌خورد (نک‍ : فان اس، 25-27).

مآخذ

اطفیش، محمد، تیسیر التفسیر، عمان، 1409 ق / 1989 م؛ همو، الجنة فی وصف الجنة، عمان، 1405 ق / 1985 م؛ همو، شرح لامیة الافعال، عمان، 1407 ق / 1986 م؛ همو، شرح النیل، عمان، 1406- 1409 ق / 1986- 1989 م؛ همو، كشف الكرب، عمان، 1406 ق / 1986 م؛ بارونی، سلیمان، مختصر تاریخ الاباضیة، تونس، 1357 ق / 1938 م؛ جیلالی، عبدالرحمان، تاریخ الجزائر العام، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ حارثی، سالم، العقود الفضیة، عمان، 1403 ق / 1983 م؛ خاتمۀ الجامع الصغیر اطفیش، عمان، 1406 ق / 1986 م؛ «ذكر اسماء بعض شیوخ الوهبیة»، همراه ج 2 السیر شماخی، به كوشش احمد بن سعود سیابی، عمان، 1407 ق / 1987 م؛ زركلی، الاعلام؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1353 ق به بعد؛ صلیبی، محمدعلی، مقدمه بر كشف الكرب (نک‍ : هم، اطفیش)؛ كحاله، عمر، معجم المؤلفین، بیروت، 1376 ق / 1957 م؛ مشار، خانبابا، فهرست كتابهای چاپی عربی، تهران، 1344 ش؛ نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بیروت، 1971 م؛ نیز:

GAL, S; Goichon, A. M.,«La vie feminine au Mzab», Revue des Etudes Islamiques, 1930, vol. II; Rebstock, U., Die Ibāḍiten im Maġrib, Berlin, 1983; Van Ess, J., «Untersuchungen zu einigen ibāḍitischen Handschriften», ZDMG, 1976, vol. CXXVI.

حسین فرهنگ انصاری