اصلی و کرم

اَصْلی وَ كَرَم، افسانۀ كهن عاشقانه كه روایتهای گوناگونی از آن در فرهنگ و ادبیات عامیانۀ كشورهای آذربایجان، ارمنستان، تركیه و برخی كشورهای آسیای میانه رواج دارد.
افسانۀ اصلی و كرم در اوایل سدۀ 10 ق / 16 م به وجود آمده، و از همین زمان به بعد در میان مردم قفقاز، آسیای میانه و آسیای صغیر رواج یافته است. با اینهمه، برخی از پژوهشگران بر این باورند كه خاستگاه اصلی این افسـانه آذربایجان بوده است (نک‍ : آذربایجان ... ، IV / 235). برخی دیگر معتقدند كه اصلی (معشوق) و كرم (عاشق)، قهرمانان داستان، در اواخر سدۀ 10 ق / 16 م می‌زیسته‌اند و این داستان در حدود یك قرن پس از آنها شكل گرفته است (گونی، 135). در بیشتر روایات قفقاز خاستگاه افسانۀ اصلی و كرم شهر گنجه یاد شده است، اما بنابر روایات مردم آسیای صغیر نقطۀ آغاز داستان شهر اصفهان است (همو، 3-4). بانارلی، پژوهشگر معاصر ترك، بر این است كه اساس این داستان از شعرهای سراینده و نوازندۀ آوازخوانی (= عاشیق) به نام «كرم» دربارۀ زندگی خود او بوده، و به مرور زمان به صورت افسانه‌ای رواج یافته است (II / 729). همچنین به روایت دیگری كرم پسر عنقا بیك، بیك اخلاط (شهری در آسیای صغیر) بوده است (همانجا) و در روایت تركمنی، حوادث داستان در تبریز روی داده است. هرچند كه این افسانه در میان مردم مناطق مختلف از جمله تركمنها، تركها، آذربایجانیها، ازبكها، ارمنیها و قزاقها به صورتهای گوناگون نقل می‌شود، ولی در تمامی آنها مایۀ اصلی داستـان و قهرمانـان آن یكـی است (نک‍ : افندیف، 379).
خلاصۀ داستان بنابر روایت مردم قفقاز چنین است: زیادخان، خان گنجه، و قرا كشیش خزانه‌دار و وزیر او بوده است. این دو با هم قرار می‌گذارند كه اگر یكی صاحب پسر و دیگری صاحب دختر شود، آن دو را به عقد ازدواج یكدیگر درآورند. چندی بعد خان گنجه دارای پسری، و قراكشیش صاحب دختری می‌شود. پسر را محمود (كرم) و دختر را مریم (اصلی) نام می‌گذارند. این دو با هم بزرگ می‌شوند و به یكدیگر دل می‌بندند؛ ولی كشیش كه نمی‌خواهد دخترش را به یك مسلمان بدهد، همراه خانواده‌اش از گنجه فرار می‌كند. كرم در پی آنان ساز به دست در بیابانها آواره می‌شود و با تحمل سختیهای بسیار خود را به آنان می‌رساند. سرانجام كشیش ناچار دختر را به كرم می‌دهد، ولی دگمه‌های لباس عروسی او را طلسم می‌كند. كرم در شب زفاف به وصال اصلی نمی‌رسد و از درد این ناكامی چنان آه سوزانی از سینه برمی‌آورد كه گیسوان دختر آتش می‌گیرد و هر دو می‌سوزند و خاكستر می‌شوند. خاكستر این دو دلداده را در كنار هم به خاك می‌سپارند، اما كشیش وصیت می‌كند كه پس از مرگش او را میان آن دو به خاك بسپارند. پس از چندی از خاكسترهای عاشق و معشوق دو بوتۀ گل می‌دمد و هنگامی كه گلها به سوی هم سرمی كشند تا به هم برسند، بوتۀ خاری از گور كشیش سر بر می‌زند و مانع می‌شود.
در روایات آسیای صغیر چنین آمده است: اصلی، دختر خزانه‌دار پادشاه اصفهان كه یك كشیش مسیحی بود، و كرم فرزند یك مرد مسلمان از كودكی به هم دل بسته بودند. این دو با عشق پاك با هم بزرگ شدند، ولی هنگامی كه قرار شد به عقد ازدواج همدیگر درآیند، كشیش به شدت با ازدواج آن دو به مخالفت برخاست، زیرا نمی‌خواست كه دخترش همسر یك فرد مسلمان شود؛ از این رو دخترش را از اصفهان به دیار دیگری برد تا مگر كرم را فراموش كند. كرم در پی آنان به راه افتاد و سالها كشیش دختر را از دیاری به دیار دیگر می‌برد و كرم نیز همچنان در پی آنها می‌رفت تا به شهر حلب رسیدند و سرانجام در آنجا با توصیۀ پادشاه حلب، كشیش با ازدواج این دو دلداده موافقت كرد، اما در شب زفاف، كرم از شدت شور و سوز عشق آتش گرفت و سوخت و اصلی هم كه با گیسوان خود خاكستر او را جاروب می‌كرد، از شراره‌ای كه به موهایش گرفت، سوخت و خاكستر شد («دائرة المعارف ... »، III / 469).
در متن داستان اصلی و كرم نظم و نثر درهم آمیخته است. «عاشیقها» هنگام نقل داستان، قسمتهای منظوم را همراه ساز به آواز می‌خوانند (افندیف، همانجا). سروده‌هایی از این داستان در برخی از جُنگها و مجموعه‌های خطی مضبوط است و روایاتی از آن نیز به چاپ سنگی انتشار یافته است. پس از ترویج چاپ سربی در دوران حكومت عثمانی، نخستین متن بازنویسی شدۀ اصلی و كرم توسط احمد راسم (د 1351 ق / 1932 م) آمادۀ چاپ گردید (بوراتاو، 66).
هنرمندان كشورهای مختلف براساس افسانۀ اصلی و كرم كه در میان اقوام مختلف به صورت نماد و تمثیل عشق پاك در آمده است، منظومه‌ها، داستانها و نمایشنامه‌های بسیاری ساخته و پرداخته‌اند. ناظم حكمت شاعر معاصر ترك با الهام از این داستان منظومۀ كرم گیبی را سروده است و خاچاطور آبوویان (د 1264 ق / 1848 م) نویسندۀ ارمنی داستان «دخترترك»، و نریمان نریمانف داستان « بهادر وصونا» را براساس آن نوشته‌اند.
یكی از معروف‌ترین آثاری كه براساس این افسانه پدید آمده، اُپرای اصلی و كرم است كه در 1912 م توسط عُزیر حاجی بیگوف (1303-1367 ق / 1885- 1948 م) موسیقی‌دان و آهنگ‌ساز مشهور آذربایجانی تصنیف شده، و شهرت جهانی پیدا كرده است (رئیس‌نیا، 14، 16).

مآخذ

رئیس‌نیا، رحیم، عزیر حاجی بیگلی و جنبش مشروطۀ ایران، تهران،1355 ش؛ نیز:

Afandiyev, P., Azerbayjan shifahi xalg edebiyaty, Baku, 1992; Azarbayjan sovet ensiklopediyasy, Baku, 1980; Banarlı, N. S., Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1971; Boratav, P. N., 100 Soruda türk halk edebiyatı, Istanbul, 1973; Güney, E. C., Kerem ile Aslı, Istanbul, 1968; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1971.
جلال خسروشاهی