اصلح کشمیری

اَصْلَحِ كَشْمیری، محمد، از تذكره‌نویسان و شاعران فارسی‌زبان شبه قاره در سدۀ 12 ق / 18 م، متخلص به میرزا و نیز اشهر. نیاكان او هندو مذهب بودند. به گفتۀ مؤلف واقعات كشمیر، پدرش اسلم خان سالم كشمیری (د 1119 ق) به اتفاق 3 برادر دیگر خود در خدمت شیخ محسن فانی كشمیری (د 1082 ق) اسلام آورد (نك‍ : راشدی، 122). اصلح در خاندانی اهل علم و ادب، زاده شد. پدرش سالم از سرایندگان خوش ذوق بود و در انشاپردازی و خوشنویسی نیز مهارت داشت. برادر، عموها و دیگر نزدیكان وی نیز به فارسی شعر می‌سرودند. اصلح خود شرح حال و اشعار آنان را در تذكرۀ شعرای كشمیر آورده است (نك‍ : ص 5، 17، 33، 57، 142، 236، 251، 359، 388).
از زندگی اصلح اطلاع چندانی در دست نیست. او در تذكره به توضیحی مختصر دربارۀ خویش بسنده كرده است (نك‍ : ص 13). از این اشارۀ وی كه خود را «از خانه‌زادان موروثیِ... محمدشاه» خوانده (همانجا)،و نیز با توجه به اینكه پدرش در دستگاه اعظم شاه (د 1118 ق) فرزند اورنگ زیـب، منصبـی داشتـه است (نك‍ : همو، 115-116)، برمی‌آید كه دوران نخست زندگانیش در دربار سپری شده، و هم از آن روی با اهل فضل و ادب و به تعبیر خود (ص 13) «صاحب كمالان» همنشینی داشته كه از آن میان وی از عبدالحكیم ساطع كشمیری (د 1143 ق)، از سرایندگان و نثرنویسان آن دوره، با عنوان استاد خویش یاد كرده است (ص 110).
از آثار برجا ماندۀ اصلح، چنانكه اشاره شد، تذكره‌ای است در شرح حال شعرای پارسی‌گوی كه آن را در حدود سال 1159ق در كشمیر تألیف كرده (راشدی، 16-17)، و خود نامی بر آن ننهاده است، اما مصحح كتاب، حسام‌الدین راشدی (د 1361 ش / 1982 م) به استناد یادداشتی كه به خط تازه‌تر روی نسخۀ خطی كراچی آمده، آن را تذكرۀ شعرای كشمیر نامیده است (ص 14). در این تذكره، شرح حال 305 شاعر گرد آمده است كه از آن میان 111 تن متعلق به كشمیرند؛ دیگر سخن‌سرایان، از سایر نقاط هندوستان و نیز ایرانیان مسافر و مهاجر به آن سرزمین برگزیده شده‌اند (گلچین معانی، 1 / 292). بدین سبب، نمی‌توان این اثر را صرفاً تذكرۀ شعرای كشمیر دانست (نوشاهی، 191-192). اصلح، خود این تذكره را شرح حال شاعرانی دانسته كه از روزگار «خُلد مكان» (احتمالاً اورنگ زیب، حك‍ 1069- 1118 ق)، تا زمان محمدشاه (حك‍ 1131-1161 ق)، در هند می‌زیسته‌اند (ص 2)، اما در آن شرح حال برخی از شاعران پیش از دورۀ اورنگ زیب چون الهام، خصالی، ذهنی، صیدی، مشربی و نامی نیز آمده است (نك‍ : ص 21، 66، 69، 239، 412، 479). نثر كتاب پُر تكلف و مصنوع، و شرح حالها بسیار مختصر و فاقد نكات تاریخی است (گلچین معانی، 1 / 291-292).
احمدعلی هاشمی سندیلوی (ه‍ م) گزیدۀ تذكرۀ اصلح را در انیس العاشقین خود آورده است (شیرانی، 139، 144). حسام‌الدین راشدی هم تكمله‌ای بر تذكرۀ اصلح نوشته، و آن را به همان عنوان تذكرۀ شعرای كشمیر در 4 مجلد به چاپ رسانده است.

مآخذ

اصلح كشمیری، محمد، تذكرۀ شعرای كشمیر، به كوشش حسام‌الدین راشدی، لاهور، 1983 م؛ راشدی، حسام‌الدین، مقدمه و حاشیه بر تذكرۀ شعرای كشمیر (نك‍ : هم‍ ، اصلح)؛ شیرانی، مظهر محمود، «تذكرۀ مخزن الغرائب و انیس العاشقین»، تحقیق، جام شورو، 1992 م، شم‍ 6؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، 1348 ش؛ نوشاهی، عارف، « تذكرۀ شعرای كشمیر مؤلفه اصلح»، تحقیق، جام شورو، 1992 م، شم‍ 6.

عارف نوشاهی