اشرف علی خان فغان

اَشْرَفْ عَلی خان فَغان (1140-1186 ق / 1728-1772 م)، شاعر اردو و فارسی زبان شبه قاره. وی در دهلی متولد شد. پدر او میرزا علی خان، متخلص به نكته، از رجال دربار محمدشاه (حك‍ 1131-1161 ق)، و عمّش ایرج خان، «ناظمِ» بنگال بود. فغان به‌سبب آنكه برادر رضاعی (در تركی: كوكه) احمدشاه (حك‍ 1161-1167 ق) بود، لقب «كوكه خان» و «كوكل تاش خان» یافت (امرالله، 150؛ شفیق، 262؛ شورش، رموز ... ، 450؛ شیفته، 400؛ قائم، 157- 158) و هم از او منصب پنج هزاری گرفت (همانجا).
پس از عزل احمدشاه از حكومت (1167 ق / 1754 م) و آشفته شدن اوضاع دهلی، اشرف علی خان این شهر را ترك كرد و پیش عمّ خود به مرشدآباد بنگال رفت، اما چون عنایتی از او ندید، وی را هجو كرد و به دهلی بازگشت. چندی بعد به مقربان نواب شجاع‌الدوله، ناظمِ اَوَده پیوست (شفیق، همانجا)، ولی به دنبال مطایبه‌ای ناخوشایند، از نواب آزرده شد و در 1170 ق / 1757 م به عظیم‌آباد رفت (امرالله، 152؛ شفیق، همانجا؛ مصحفی، 202؛ میرحسن، 212) و در آنجا در شمار ندیمان مهاراجه شتاب رای ناظمِ صوبۀ عظیم‌آباد درآمد و به درخواست مهاراجه در 1181 ق / 1767 م از سوی شاه عالم (حك‍ 1173-1221 ق) لقب «ظریف‌الملك» گرفت و چند روستا نیز به عنوان تیول بدو اعطا شد (شفیق، شورش، همانجاها؛ علی حسن، 318)، اما در اینجا هم بر سرسخنی از مهاراجه آزرده شد و به حكام انگلیسی كمپانی هند شرقی پیوست (قاسم، 2 / 72) و باقی عمر را در عظیم‌آباد به آرامش سپری كرد و سرانجام، در این شهر درگذشت (امرالله، شفیق، شیفته، همانجاها؛ عشقی، 101؛ مبتلا، 179). عشقی و شیفته تاریخ وفات او را به خطا 1188ق و 1196 ق آورده‌اند (همانجاها).
فغان در شعر فارسی شاگرد محمدرضا قزلباش خان امید (ه‍ م) و در شعر اردو شاگرد علیقلی خان ندیم بود و با شاعران معاصر خود همچون میرتقی میر دهلوی و غلام حسین شورش عظیم‌آبادی روابط دوستانه‌ای داشت (امرالله، همانجا؛ باطن، 185-186؛ شورش، «تذكره»، 100، رموز، همانجا؛ شوق، 74؛ میر، 74؛ ناصر، 1 / 121). بیشتر اشعار او به اردوست و گاهی نیز به فارسی غزل می‌سرود كه خوب از عهده برمی‌آمد. وی از دقایق و نكات شعری به خوبی آگاه بود. تازگی كلام و طبع نازك و حسن بیان از اشعارش هویداست. او شاعری خوشرو، بذله‌گو و ظریفه‌پرداز بود و خود را «ابلغ ظرفا» می‌نامید. كسانی را كه از آنان شكایت داشت و آزرده می‌شد، هجو می‌كرد تا آنجا كه مردم عصر از هجو او در بیم بودند. وی قصایدی نیز در مدح حضرت علی و امام رضا (ع) و مرثیه‌هایی هم در مصائب اهل بیت (ع) سروده است (امرالله، 150-152؛ علی جواد، 240؛ باطن، شفیق، شوق، عشقی، علی حسن، میر، ناصر، نیز شورش، «تذكره»، رموز ... ، همانجاها).
نسخه‌هایی از كلیات اشعار او كه در حدود 2 هزار بیت است (همو، «تذكره»، نیز مبتلا، میرحسن، همانجاها)، در كتابخانۀ بادلیان آكسفرد و كتابخانۀ مولوی محمدشفیع در لاهور موجود است (نك‍ : اته، شم‍ 2325؛ بشیرحسین، 549). گزیدۀ دیوان او به كوشش صباح‌الدین عبدالرحمان در 1950 م در كراچی به چاپ رسیده كه در آن تنها بخشی از قصاید، قطعات و هجویات او به اردو و نیز اشعار فارسی وی آمده است.

مآخذ

امرالله اله‌آبادی، احمد، «تذكرۀ مسرت افزا»، به كوشش قاضی عبدالودود، فصلنامۀ معاصر، پتنه، شم‍ 2؛ باطن، میر قطب‌الدین، گلستان بی‌خزان، لكهنو، 1982 م؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شفیع، لاهور، 1972 م؛ شفیق اورنگ‌آبادی، لچهمی نرائن، «تذكرۀ گل رعنا»، تین تذكری، به كوشش نثار احمد فاروقی، دهلی، 1968 م؛ شورش عظیم‌آبادی، میرغلام‌حسین،«تذكره»، دو تذكری، به كوشش كلیم‌الدین احمد، پتنه، 1963 م؛ همو، رموز الشعرا، به كوشش محمود الٰهى، لكهنو، 1984 م؛ شوق، قدرت‌الله، تذكرۀ طبقات الشعرا، به كوشش نثار احمد فاروقی، لاهور، 1968 م؛ شیفته، محمدمصطفى خان، تذكرۀ گلشن بی‌خار، به كوشش كلب علی‌خان فائق، لاهور، 1973 م؛ عشقی عظیم‌آبادی، محمد وجیه‌الدین، «تذكرۀ عشقی»، دو تذكری، به كوشش كلیم‌الدین احمد، پتنه، 1963 م؛ علی جواد زیدی، دهلوی مرثیه‌گو، كراچی، 1988 م؛ علی حسن خان، صبح گلشن، بهوپال، 1295 ق؛ قاسم، میر قدرت‌الله، مجموعۀ نغز، به كوشش محمود شیرانی، دهلی، 1973 م؛ قائم، قیام‌الدین، تذكرۀ مخزن نكات، به كوشش اقتدا حسن، لاهور، 1966 م؛ مبتلا لكهنوی، مردان علی‌خان، گلشن سخن، به كوشش مسعود حسن رضوی ادیب، علیگره، 1965 م؛ مصحفی، غلام همدانی، تذكرۀ هندی، به كوشش اكبر حیدری كاشمیری، لكهنو، 1980 م؛ میر، میرتقی، نكات الشعرا، به كوشش مولوی عبدالحق، كراچی، 1979 م؛ میرحسن، تذكرۀ شعرای هندی، به كوشش اكبر حیدری كاشمیری، لكهنو، 1979 م؛ ناصر، سعادت علی خان، تذكرۀ خوش معركه زیبا، به كوشش مشفق خواجه، لاهور، 1970 م؛ نیز:

Ethé, H., Catalogue of the Persian, Turkish, Hindŭstânî and Pushtû Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1930
عارف نوشاهی