اشرف بیابانی

اَشْرَفِ بیابانی، اشرف‌الدین، متخلص به اشرف و معروف به اشرف بیابانی (864-935 ق / 1460- 1529 م)، فرهنگ‌نویس، عارف، و از نخستین شاعران زبان اردو در هند جنوبی كه دربارۀ واقعۀ كربلا و شهادت امام حسین (ع) مثنوی سروده است. وی در فقرآباد (احمدنگر) به دنیا آمد، دانشهای متداول را نزد پدر خویش ضیاءالدین رفاعی (د 909 ق / 1503 م) فرا گرفت و سپس به راهنمایی او به سیر و سلوك پرداخت تا اینكه در 895 ق / 1490 م از وی اجازۀ ارشاد یافت. اشرف پس از درگذشت پدرش، جانشین او شد (صدیقی، مقدمه، «ز ـ ح »، مخطوطات ... ، 1 / 94-95؛ جالبی، 1 / 174؛ یونس، 167- 168).
اشرف بیابانی در ارتقای زبان و ادب اردو به ویژه شعر اردو در دكن، نقش مهمی داشت. او در زمینۀ عرفان نیز از جایگاهی ویژه برخوردار بود و نظام شاه، پادشاه احمدنگر به دیدۀ احترام در وی می‌نگریست. اشرف بیابانی در فقرآباد درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد. مدفن وی زیارتگاه مردم است و در وصف آن اشعاری هم سروده شده است (صدیقی، مقدمه، «ج»، مخطوطات، 1 / 95).
آثـار:
1. نوسرهار (= سرنخهای 9 گردن‌بند)، منظومه‌ای است در 9 فصل. این اثر، نخستین منظومه به زبان اردوست كه تحت‌تأثیر روضة الشهدا، در بیان واقعۀ كربلا و شهادت امام حسین (ع) سروده شده است. نوسرهار در مجالس سوگواری آن روزگار خوانده می‌شد (جالبی، 1 / 177؛ تاریخ ... ، 6 / 383-384). این اثر به كوشش افسر صدیقی با مقدمه‌ای به زبان اردو در كراچی به چاپ رسیده است.
2. واحد باری، فرهنگ نامه‌ای است منظوم به عربی، فارسی و اردو به روش خالق باری اثر خسروشاه كه در آن اصطلاحات عروض، قافیه، موسیقی و نجوم نیز شرح شده است (زور، 1 / 285). این مثنوی دارای 800 بیت است و دست‌نویسی از آن كه در 1230 ق كتابت شده، در كتابخانۀ ادبیات اردو در حیدرآباد هند به شمارۀ 237 نگهداری می‌شود (همو، 1 / 284-285).
3. لازم المبتدی، مثنوی كوتاهی است در 198 بیت در احكام دین اسلام. دست‌نویسی از این منظومه در كتابخانۀ ادارۀ ادبیات اردو در حیدرآباد هند به شمارۀ 1056، و دست‌نویس دیگری در انجمن ترقی اردو در كراچی نگهداری می‌شود (همو، 5 / 224-225؛ صدیقی، همان، 2 / 131-132).
منظومه‌ای به نام قصۀ آخرالزمان نیز به اشرف بیابانی نسبت داده شده است (نك‍ : جالبی، 1 / 174).

مآخذ

تاریخ ادبیات مسلمانان پاكستان و هند، به كوشش وحید قریشی، لاهور، دانشگاه پنجاب؛ جالبی، جمیل، تاریخ ادب اردو، لاهور، 1975 م؛ زور، محیی‌الدین قادری، تذكرۀ اردو مخطوطات، دهلی، 1984 م؛ صدیقی امروهوی، افسر، مخطوطات انجمن ترقی اردو، كراچی، انجمن ترقی؛ همو، مقدمه بر مثنوی نوسرهار، كراچی، انجمن ترقی؛ یونس شاه، تذكرۀ نعت گویان اردو، ایبت‌آباد.                                      

 محمد سلیم مظهر