اشترخانیان

اشترخانیان \aštar xāniyān\، یا اشترجانیان، سلسله‌ای از فرمانروایان ماوراءالنهر (حک‍ 1007- 1199 ق / 1598-1785 م)، که نسب خود را به جوجی، پسر چنگیزخان، می‌رساندند. امیران این خاندان از بازماندگان خانات حاکم اَشتَرخان (هَشتَرخان) یا حاجی طَرخان (شهری در شمال دریـای مازندران؛ نک‍ : ه‍ د، آستراخان) بودند که پس‌از فروپاشی آن دولت به‌دست روسها در 963 ق / 1556 م، به‌ بخارا ــ پایتخت دولت شیبانیان ــ آمدند و جانشین ایشان شدند؛ ازاین‌‌رو، عنوان اشترخانیان (اشترخانیه) همچنان بر ایشان ماند. اینان را «امرای جانی» یا «جانیه»، منسوب به جان، پدر بنیاد‌گذار این دولت، نیز نامیده‌اند.
هنگامی که روسها در 963 ق، ناحیۀ هشترخان را تصرف کردند، شاهزاده‌ای از خاندان حاکم آن سرزمین، به‌نام یارمحمد، به بخارا نـزد اسکندرخان شیبانی (حک‍ 968- 991 ق / 1561- 1583 م) پناه برد (لاهوری، 1(1) / 217). در آنجا پسرش، جان یا جانی‌خان، با زهرا خانم، دختر اسکندر، ازدواج کرد (هاورث، II(2) / 744؛ قس: لاهـوری، همانجا). پسران جـان، بـه‌نامهای دین‌محمد، باقی‌محمد، ولی‌محمد و پاینده‌محمد، در روزگار سلطنت عبدالله‌خان شیبانی (991-1006 ق / 1583-1597 م)، پسر و جانشین اسکندر، به خدمت شیبانیان درآمدند. پس‌از مرگ عبدالله‌خان و جانشینی پسرش، عبدالمؤمن‌خان، در 1006 ق، دین‌محمد در هرات دم از استقلال زد؛ اما یک سال بعد، هم‌زمان با قتل عبدالمؤمن‌خان، دین‌محمد نیز در نبرد با سپاه صفوی شکست خورد و کشته شد (همو، 1(1) / 217- 218؛ افوشته‌ای، 591). در این میان، باقی‌محمد، دیگر پسر جان، به بخارا رفت و پس‌از شکست‌دادن پیرمحمد شیبانی در 1007 ق / 1598 م، بر تخت نشست و به‌زودی قلمرو خود را توسعه داد (شاهنوازخان، 1 / 435-436؛ نیـز نک‍ : لین‌پول، VII / 70).
پس ‌از درگذشت باقی‌محمد، فرمانرواییِ جانشین و برادرش، ولی‌محمد، چندان دوام نکرد و برادرزاده‌اش، امام‌قلی، بخارا را گرفت. ولی‌محمد به دربار صفوی پناه برد و پس‌از چند ماه بازگشت، اما در جنگ با امام‌قلی کشته شد (کنبو، 1 / 255-256؛ لاهوری، 1(1) / 220-221). امام‌‌قلی چندی بعد برای مقابله با صفویان، به فکر اتحاد با عثمانیان و گورکانیان هندوستان افتاد و سلطان مراد چهارم عثمانی و جهانگیرشاه گورکانی را بر ضد صفویان برانگیخت، اما راه به جایی نبرد (ریاض‌الاسلام، 144-145). امام‌قلی در میانۀ سدۀ 11 ق‌، به‌سبب نابینایی، از حکومت کناره گرفت (لاهوری، 2 / 252، 255-256؛ محمدمعصوم، 307) و نَدرمحمد، برادرش، به حکومت نشست.
ندرمحمد، به‌سبب دست‌اندازیهای گورکانیان و نیز آشوبهای داخلی، به صفویان پناه برد (1055 ق / 1645 م) و اندکی پس‌از آن، در سبزوار درگذشت ( اسناد ... ، 89). پس‌از او، بخارا و قلمرو اشترخانیان دستخوش نزاع و رقابت میان امرای اشترخانی شد و برخی از ولایات آن، مانند خوقَند و فَرغانه، استقلال یافتند (EI 2، ذیل «منغیتیه»، «جانیه»؛ گروسه، 797). به روزگار حکومت ابوالفیض‌خان اشترخانی (1123-1160 ق / 1711-1747 م)، نادرشاه افشار روانۀ ماوراءالنهر شد. ابوالفیض به ‌اطاعت پیش رفت و از نادر لقب «شاه» گرفت (استرابادی، جهانگشا ... ، 352، درّه ... ، 512؛ EI 2، ذیـل «منغیتیه»؛ نیز نک‍ : هاورث، II(2) / 764؛ سامی، 7).
با این همه، نادرشاه چندی بعد لشکری به‌ فرماندهی محمد رحیمِ بِی، از امرای محلی بخارا، روانۀ این شهر کرد. ابوالفیض کشته شد و پسر خردسالش، عبدالمؤمن، بر تخت نشست (همو، 8-10؛ هاورث، II(2) / 764-765). یک سال بعد، محمد رحیم ‌بِی عبدالمؤمن و برادرش، عبیدالله دوم، را نیز از میان برداشت و خود به فرمانروایی نشست (سامی، 12). بازپسین فرمانروای اشترخانی، ابوالغازی‌خان، که مطیع و منکوب دانیال ‌بی (حک‍‌ 1172- 1199 ق / 1759-1785 م)، عموی محمد رحیم بِی بود، در اواخر سدۀ 12 ق سرنگون شد و خاندانش برافتـاد (نک‍ : EI 2، ذیل «جانیه»، «منغیتیه»؛ هاورث، II(2) / 767).

مآخذ

استرابادی، جهانگشای نادری؛ همو، درّۀ نادره؛ اسناد و مکاتبات سیاسی ایران (از 1038 تا 1105 ق)، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1360 ش؛ افوشته‌ای، محمود، نقاوة الآثار، به‌کوشش احسان اشراقی، تهران، 1350 ش؛ ریاض‌الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند، ترجمۀ محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران، 1373 ش؛ سامی، عبدالعظیم، تاریخ سلاطین منغیتیه، به‌کوشش یپیفانوا، مسکو، 1962 م؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به‌کوشش عبدالرحیم، کلکته، 1888 م؛ کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، به‌کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، مجلس ترقی ادب؛ گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمۀ عبدالحسین میکده، تهران، 1353 ش؛ لاهـوری، عبدالحمید، بادشاه‌نامه، به‌کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، 1867- 1868 م؛ محمدمعصوم اصفهانی، خلاصة السیر، تهران، 1368 ش؛ نیز:

EI 2; Howorth, H. H., History of the Mongols, New York, 1876; Lane-Poole, S., Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, ed. R. S. Poole, London, 1875-1890.

مهرداد قدرت دیزجی (دبا)