اسماعیل نقاشباشی اصفهانی

اِسْماعیل‌ نَقّاشْباشی اِصْفَهانی (یا محمد اسماعیل‌)، از نگارگران‌ پركار و صاحب‌ سبك‌ و فرنگی ساز در نقاشی روغنی (زیرلاكی) و آبرنگ‌ سدۀ 13ق‌/ 19م‌. كسانی او را برادر كهتر آقا نجف‌علی اصفهانی نقاش‌ نامدار قلمدان‌ و قاب‌ آینه‌ میدانند (سپهرم‌، 25)، اما كریم‌ زاده‌ به‌ استناد قبالۀ ازدواج‌ دختر آقانجف‌ موجود در مجم‍‍وعۀ خود (نك‍ : «آقانجف‌ علی...»، 88) در این‌ انتساب‌ به دلیل‌ اینكه در جزو شهود درجۀ اول‌ نامی از محمد اسماعیل‌ نقاشباشی نیست‌، تردید كرده‌ است‌ ( احوال‌ و آثار...، 1/ 67). اگرچه در این‌ قباله‌ از شخصی به‌ نام‌ محمد اسماعیل‌ ولد مرحوم‌ آقابابا نقاش‌ یاد شده‌ است‌، ولی كریم‌ زاده‌ او را شخص‌ دیگری‌ میداند. گمان‌ میرود موضوع‌ برادر بودن‌ آقانجف‌ و محمد اسماعیل‌ را به‌ این‌ علت‌ پیش‌ میكشند كه‌ آقانجف‌ را نیز بنابر مشهور فرزند آقا بابای‌ اصفهانی نقاش‌ دربار فتحعلی شاه‌ میشم‍ارند. این‌ انتساب‌ نیز مستند نیست‌؛ اما به‌ هر حال‌، محمد اسماعیل‌ نامبرده در قبالۀ یاد شده‌، میتواند همین‌ استاد مورد بحث‌ و فرزند آقابابا نقاش‌ باشد، زیرا شهرت‌ او با نام‌ ذكر شده در سند تطبیق‌ میكند. در هر حال‌ برادری‌ او با آقانجف‌ بر مقام‌ و ارزش‌ كار هنری‌ او كه‌ از پركاری‌ و نوآوری‌ برخوردار است‌، چیزی‌ نمیافزاید. 
اسماعیل‌ برحسب‌ ذوق‌مطلوب‌ زمان‌و شاید به‌سفارش‌خواستاران‌ آثارش‌ تمایل‌ فراوانی به‌ فرنگی سازی‌ و موضوعهای‌ اروپایی نشان‌ داده‌ است‌. گرچه‌ نمایش‌ چهره‌های‌ اروپایی از جم‍‍له‌ امپراتور و افسران‌ روسیه‌، ساختمانهای‌ گوناگون‌ از جم‍‍له‌ كلیساها، مراسم‌ و آداب‌ و پوشاك‌ فرنگی و نیز مناظری‌ از جلفای‌ اصفهان‌ و ارمنیها و اروپاییان‌ ساكن‌ آنجا در میان‌ آثار او بسیار است‌. با اینهمه‌، از موضوعهای‌ سنتی در نگارگری‌ ایرانی چون‌ شم‍ایل‌ نگاری‌ و كشیدن‌ گل‌ و بوته‌ و تصویر شعرا و عارفان‌ نیز دور نمانده‌ است‌. بر آثار او چون‌ قلمدان‌ و قاب‌ آینه‌ و جلدها و جز آن‌، طرحهای‌ روكوكوی‌ عصر ویكتوریا كه در آن‌ زمان‌ در ایران‌ به‌ آنها «طرحهای‌ چدنی» میگفتند و در گچ‌بری‌ و نقشۀ قالی به‌ ویژه در كرمان‌ متداول‌ شده‌ بود، به‌ فراوانی دیده‌ میشود. او در طبیعت‌ گرایی و شبیه‌ سازی‌ نیز استادی‌ خود را نشان‌ داده‌، و در كار خود موفق‌ بوده‌ است‌. وی‌ خوشنویس‌ و شاعر بود، زبان‌ عربی را میدانست‌ و اشعار نوشته‌ شده‌ بر بعضی از آثارش‌ سروده‌ و نوشتۀ خود اوست‌. در آثار اسماعیل‌ علاقه‌ به‌ وقایع‌ عصر محمدشاه‌ قاجار و رجال‌ و دربار او كه‌ مصادف‌ با دورۀ جوانی اوست‌، دیده‌ میشود. 

آثار

1 - 2. قدیمیترین‌ اثر تاریخ‌دار اسماعیل‌ قلمدانی با تاریخ‌ 1256ق‌ و تابلو آبرنگ‌ سیاه‌ قلم‌ كوچك‌ گل‌ و مرغی است‌ كه‌ رقم‌ و تاریخ‌ «راقمه‌ اسماعیل‌ 1257» دارد و پیش‌تر در 2 مجم‍‍وعۀ خصوصی در تهران‌ نگاهداری‌ میشد (یادداشت‌ مؤلف‌). 
3. قلمدان‌ بزرگ‌ روغنی كه‌ تصویر منوچهرخان‌ معتمدالدولۀ گرجی حاكم‌ اصفهان‌ و اطرافیان‌ و رجال‌ زمان‌ حكومت‌ او را نشان‌ میدهد. این‌ قلمدان‌ رقم‌ و تاریخ‌ «راقمه‌ اسماعیل‌ 1264» دارد و در موزۀ ویكتوریا و البرت‌ لندن‌ نگاهداری‌ میشود (رابینسن‌، «قاب‌ آینه‌...»، 1؛ بلانت‌، تصویر آغاز كتاب‌). این‌ قلمدان‌ گذشته‌ از جنبۀ هنری‌ ارزش‌ تاریخی نیز دارد، زیرا نگارگر چهرۀ واقعی منوچهرخان‌ ورجال‌ دستگاه‌ حكومتی او را به‌ تصویر كشیده‌، و نام‌ آنها را در كنار تصویرها نوشته‌ است‌ و پوشاك‌ و مراسم‌ و تشریفات‌ آن‌ روزگار به‌ خوبی در آن‌ دیده‌ میشود. 
4. قلمدان‌ روغنی دیگری‌ از او برجاست‌ كه‌ كارزار منوچهرخان‌ معتمد الدوله‌ با قبیلۀ بنی كعب‌ و شیخ‌ ثامر كعبی را در كرانۀ رودخانۀ شوشتر در 1257ق‌ نشان‌ میدهد (نك‍ : كسروی‌، 169-172). چهرۀ معتمدالدوله‌ و دیگر فرماندهان‌ در دو بدنۀ قلمدان‌ و در پیرامون‌ آنها ترنجهایی با نقش‌ گل‌ و مرغ‌ با طراحی استادانه دیده‌ میشود. بر رو و حاشیه‌های‌ اطراف‌ قلمدان‌ اشعاری‌ سرودۀ نقاش‌ دربارۀ این‌ لشكركشی به‌ قلم‌ نستعلیق‌ خوش‌ نوشته‌ شده‌ كه‌ بیت‌ آخر آن‌ حاوی‌ نام‌ نقاش‌ و تاریخ‌ 1266ق‌ است‌. این‌ قلمدان‌ در یك‌ مجم‍‍وعۀ خصوصی در لندن‌ نگاهداری‌ میشود (كریم‌ زاده‌، احوال‌ وآثار، 1/ 68 - 69). 

5. یكی از معروف‌ترین‌ آثار محمد اسماعیل‌ قاب‌ آینۀ روغنی پركاری‌ است‌ كه‌ اكنون‌ به‌ موزۀ تاریخی برن‌ سویس‌ تعلق‌ دارد. پشت‌ و رو و داخل‌ این‌ قاب‌ آینه‌ هر یك‌ به‌ 3 قاب‌ جداگانه‌ تقسیم‌ شده‌ است‌ و روی‌ هم‌ رفته‌ 9 مجلس‌ متفاوت‌ را شامل‌ میشود. 3 صحنۀ داخل‌ در، از بالا به‌ پایین‌ شامل‌ نمای‌ باروی‌ شهر ایروان‌ و برجهای‌ آن‌ است‌ كه‌ ساكنان‌ شهر برای‌ تماشا بالای‌ آن‌ گرد آمده‌اند و در بیرون‌ حصار شهر سربازان‌ ایرانی و روسی در كنار رودخانه در گشت‌ و گذارند. در صحنۀ میانی تزار نیكلای‌ یكم‌ امپراتور روسیه در حالی كه‌ ناصرالدین‌ میرزا ولیعهد 8 سالۀ محمدشاه‌ را بر زانوی‌ خود نشانده‌، بر ایوان‌ ساختمانی ستون‌دار به‌ شیوۀ ایرانی جلوس‌ كرده‌ است‌. در طرف‌ راست‌ او محمدخان‌ زنگنه‌ امیرنظام‌ نشسته‌، و میرزا تقی خان‌ وزیر نظام‌ (امیركبیر بعدی‌) ایستاده‌، و در طرف‌ چپ‌ او سروزیر روسیه دیده‌ میشود. در پایین‌ ایوان‌ خدمۀ ایرانی هدایای‌ فرستاده‌ شده‌ از سوی‌ محمدشاه‌ را از نظر تزار میگذرانند. سومین‌ تصویر اردوگاه‌ ایرانیان‌ را نشان‌ میدهد در حالی كه‌ سربازان‌ روسی به‌ نگهبانی از چادرها مشغولند. بر روی‌ قاب‌ آینه‌ نیز 3 تصویر جداگانه‌ ترسیم‌ شده‌ است‌. صحنۀ بالا نمای‌ كلیسای‌ اچمیادزین‌ را نشان‌ میدهد كه در صحن‌ آن‌ زنان‌ و مردان‌ زیادی‌ در حال‌ تعظیم‌ و تكریم‌ نسبت‌ به‌ كشیش‌ عالی مقام‌ ارمنی كلیسا هستند. پیداست‌ كه‌ نقاش‌ جزئیات‌ بنا را از ساختمان‌ كلیسای‌ وانك‌ جلفای‌ اصفهان‌ الهام‌ گرفته‌ است‌. مجلس‌ دوم‌ گویا دورنمای‌ شهر سن‌ پترزبورگ‌ و یكی از پلهای‌ بزرگ‌ آن‌ را نشان‌ میدهد و در ساحل‌ رودخانه‌ نیز درشكه‌ای‌ سلطنتی حامل‌ زن‌ و مردی‌ جوان‌ و سوارانی در حال‌ حركت‌ پشت‌ سر آنها دیده‌ میشوند. در آخرین‌ تصویر، مردان‌ و زنان‌ زیادی‌ را در اطراف‌ یك‌ میز بزرگ‌ در حال‌ صرف‌ غذا و گفت‌ و گو در فضای‌ باز میبینیم‌. در 3 صحنۀ پشت‌ قاب‌ آینه در بالا تزار سوار بر اسب‌ ناظر بر سوار شدن‌ دو شاهزاده‌ خانم‌ روسی بر یك‌ درشكۀ دو اسبۀ سلطنتی است‌. رقم‌ نقاش‌ به‌ صورت‌ «عمل‌ كمترین‌ اسماعیل‌ 1270» در پشت‌ سر تزار دیده‌ میشود. در مجلس‌ وسط سلطان‌ عثمانی و صدراعظم‌ و پیرامونیانش‌ ناظر یك‌ مانور نظامی و شلیك‌ توپ‌ دیده‌ میشوند. در تصویر پایین‌ تزار با جم‍‍عی از افسران‌ روسی مشغول‌ تماشای‌ آتشباری‌ توپها به‌ سوی‌یك‌كشتیدر رودخانه‌ اند (رابینسن‌، همان‌، 6 -1 ، نیز تصویرهای‌ 1-4).
6. قاب‌ آینه‌ای‌ روغنی با تاریخ‌ 1271ق‌ در یك‌ مجم‍‍وعۀ خصوصی در تهران‌ (یادداشت‌ مؤلف‌). 

7. قلمدان‌ روغنی با تصویرهایی از زنان‌ و مردان‌ مسیحی با حاشیۀ مذهب‌ و تصویر دو درشكه‌ كه در جهت‌ مخالف‌ هم‌ در حركتند و به‌ سفارش‌ میرزا ابوطالب‌ وزیر در 1272ق‌ ساخته‌ شده‌ است‌ و رقم‌ «عمل‌ محمداسماعیل‌» دارد و در یك‌ مجم‍‍وعۀ خصوصی نگاهداری‌ میشود (كریم‌زاده‌، همان‌، 1/ 71). 
8. در 1274ق‌ اسماعیل‌ قاب‌ آینۀ روغنی دیگری‌ با مناظر و چهره‌ های‌ فرنگی پرداخته‌ كه‌ بر روی‌ در آن‌ درون‌ شكلی ترنج‌ مانند دو درشكۀ 4 چرخه‌ را با سرنشینان‌ فرنگی ترسیم‌ كرده‌ كه‌ به‌ وسیلۀ نگهبانان‌ مسلح‌ همراهی میشوند و در افق‌ دور پشت‌ این‌ صحنه‌ جزیره‌ای‌ در دریا و كشتیهایی صحنه‌ را كامل‌ میكند. در 4 گوشۀ روی‌ قاب‌ نیز 4 زن‌ فرنگی با لباسهای‌ بلند و كلاه‌ اروپایی نقش‌ شده‌ است‌. این‌ اثر رقم‌ «عمل‌ اسماعیل‌» دارد (همانجا، تصویر 25). 
9 - 10. در همین‌ سال‌ تصویر آبرنگی از میرزا آقاخان‌ نوری‌ صدراعظم‌ ناصرالدین‌ شاه‌، و قلمدانی روغنی با صورتهای‌ فرنگی و داستان‌ شیخ‌ صنعان‌ و دختر ترسا ساخته‌ است‌ كه‌ پیش‌تر در دو مجم‍‍وعۀ خصوصی نگاهداری‌ میشد (یادداشت‌ مؤلف‌). 
11. كهن‌ترین‌ اثری‌ كه‌ محمد اسماعیل‌ در آن‌ خود را با عنوان‌ نقاشباشی نامیده‌ است‌، قلمدانی است‌ با تصویر بانویی ارمنی كه‌ حاشیۀ آن‌ رابا گل‌ و مرغ‌ و تذهیب‌ پر كرده‌، و صاحب‌ تصویر را «مریم‌ سیرت‌ مارا خانم‌ » معرفی كرده‌ است‌ و رقم‌ «عمل‌ كمترین‌ اسماعیل‌ نقاشباشی پاكباز 1275» دارد (همان‌، 1/ 69). 
12. قاب‌ آینۀ دیگری‌ از او، با تصاویری‌ از زنان‌ فرنگی در داخل‌ ترنجهای‌ رویۀ آن‌، برجاست‌ كه در داخل‌ ترنج‌ بیضی بزرگ‌تر وسط گروهی از كشیشان‌ و دختران‌ تارك‌ دنیا و روحانیان‌ به‌ حالت‌ احترام‌ ایستاده‌اند و به‌ اجرای‌ مراسم‌ مذهبی اشتغال‌ دارند. در طرف‌ دیگر آن‌ مجلس‌ ضیافتی نقاشی شده‌ كه در آن‌ افسران‌ و مردان‌ اروپایی در سر میز ناهار مشغول‌ خوردن‌ و نوشیدن‌ هستند. درون‌ قاب‌ شبیه‌ میرزا آقاخان‌ نوری‌ با جبه‌ و قبای‌ ترمه در حالی كه دفتری‌ در دست‌ دارد و بر متكایی تكیه داده‌، دیده‌ میشود، این‌ اثر به‌ سفارش‌ حمزه‌ میرزا ساخته‌ شده‌ است‌ و رقم‌ «عمل‌ اسماعیل‌ 1276 » دارد و در یك‌ مجم‍‍وعۀ خصوصی نگاهداری‌ میشود (همانجا). 
13. او در همین‌ سال‌ قاب‌ عینك‌ روغنی ظریفی برای‌ عبدالعلی میرزا احتشام‌ الدوله‌ پسر فرهاد میرزا و نوۀ عباس‌ میرزا ساخته‌ كه در مجم‍‍وعۀ رابینسن‌ موجود است‌. در یك‌ طرف‌ آن‌ تصویر تمام‌ قد یك‌ شاهزادۀ جوان‌ در حالی كه‌ قوشی بر دست‌ راست‌ و پایه‌ای‌ فلزی‌ - چوبی برای‌ استقرار پرنده در دست‌ چپ‌ دارد و در طرف‌ دیگر چهرۀ دو زن‌ اروپایی و یك‌ زن‌ ایرانی ترسیم‌ شده‌ است‌ و رقم‌ «اسماعیل‌» دارد (رابینسن‌، «قاب‌ آینه‌»، 1-2).
14. در موزۀ پارس‌ شیراز، قسمتی از یك‌ تابلو رنگ‌ و روغن‌ كه‌ تصویر زنان‌ برهنه‌ و مردی‌ را نمایش‌ میدهد موجود است‌ كه‌ كنارۀ آن‌ با گل‌ و بوته‌ تزیین‌ شده‌، و به دستور احتشام‌ الدوله‌ كشیده‌ شده‌ است‌ و رقم‌ و تاریخ‌ «كمترین‌ اسماعیل‌ نقاشباشی 1277» دارد. 
15-17. از آثار او كه در 1278ق‌ پرداخته‌ شده‌ است‌، نخست‌ قلمدانی روغنی آسیب‌ دیده‌ است‌ كه‌ از مكان‌ آن‌ آگاهی نداریم‌ (كریم‌ زاده‌، احوال‌ و آثار، 1/ 71) و دیگری‌ قلمدانی است‌ با مجلسی از داستان‌ مشهور شیخ‌ صنعان‌ و دختر ترسا كه‌ پیش‌تر در یك‌ مجم‍‍وعۀ خصوصی در تهران‌ نگاهداری‌ میشد. آخرین‌ آنها جلد مقوای‌ روغنی قرآنی است‌ در كتابخانۀ كاخ‌ گلستان‌ كه‌ زمینۀ سرخ‌ و نقش‌ گل‌ و بوته‌های‌ رنگارنگ‌ عالی دارد. اندرون‌ جلد نیز در داخل‌ یك‌ ترنج‌ بوته‌ای‌ گل‌ زنبق‌ كشیده‌ شده‌ است‌. جلد به دستور احتشام‌ الدوله‌ ساخته‌ شده‌، و رقم‌ و تاریخ‌ آن‌ چنین‌ است‌: «نقل‌ من‌ عمل‌ الاستاد محمدصادق‌ كمترین‌ اسماعیل‌ نقاشباشی فی سنۀ 1278» (آتابای‌، فهرست‌ قرآنها...، 9-10). 
18. در همان‌ كتابخانه‌ جلد قرآن‌ دیگری‌ است‌ كه‌ بومش‌ مرقش‌ قهوه‌ای‌ رنگ‌ است‌ و بر آن‌ گل‌ و بوتۀ الوان‌ نقاشی شده‌، و در اندرون‌ آن‌ بر زمینۀ لیمویی درون‌ ترنجی شم‍ایل‌ حضرت‌ علی و حسنین‌ (ع‌) كشیده‌ شده‌ است‌. در زیر ترنج‌ رقم‌ «اسماعیل‌ نقاشباشی 1279ق‌» دیده‌ میشود (همان‌، 425). 
19. قلمدان‌ روغنی دیگری‌ از او در دست‌ است‌ كه‌ زیر و رو و تمامی بدنۀ آن‌ مناظری‌ از داستان‌ شیخ‌ صنعان‌ و دختر ترسا و كشیشان‌ و زنان‌ و مردان‌ فرنگی ترسیم‌، و اطراف‌ آنها تذهیب‌ شده‌، و بر لبه‌های‌ اطراف‌ قلمدان‌ ابیاتی از ترجیع‌ بند هاتف‌ اصفهانی كتابت‌ شده‌ است‌ و رقم‌ «عمل‌ كمترین‌ اسماعیل‌ نقاشباشی به‌تاریخ‌ سنۀ 1279» دارد (كریم‌ زاده‌، همان‌، 1/ 70). 
20. در موزۀ ایران‌ باستان‌ تهران‌ قلمدانی از اسماعیل‌ نگاهداری‌ میشود كه‌ بر رو و بدنۀ آن‌ تصویرهایی از كشیشان‌ و مهمانی زنان‌ و مردان‌ اروپایی و نیز منظرۀ بیهوش‌ شدن‌ شیخ‌ صنعان‌ پس‌ از دیدار با دختر ترسا ترسیم‌ شده‌، و اشعاری‌ در اطراف‌ آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌ و رقم‌ و تاریخ‌ «محمداسماعیل‌ نقاشباشی 1280» دارد. 
21. از آثار دیگر پرداختۀ او در همین‌ سال‌ قلمدانی است‌ كه‌ به‌ سفارش‌ یك‌ معلم‌ فرنگی ساخته‌ شده‌ است‌ و احتمالاً نقش‌ روی‌ قلمدان‌ تصویر خود اوست‌ (كریم‌ زاده‌، همان‌، 1/ 69). 
22-23. دو قلمدان‌ با موضوع‌ مورد علاقۀ نقاش‌، یعنی داستان‌ عشق‌ شیخ‌ صنعان‌ به دختر ترسا و نیز شم‍ایلی از ساخته‌های‌ او به‌ سال‌ 1281ق‌ برجاست‌ (همان‌، 1/ 71، 76). 
24. اثر بسیار پركار و نفیس‌ دیگری‌ كه‌ از این‌ نگارگر در دست‌ است‌، جعبه‌ یا درج‌ جواهری‌ است‌ به‌ اندازۀ 3/ 26ئ3/ 32ئ 6/ 11 سانتیمتر كه در موزۀ برن‌ سویس‌ نگاهداری‌ میشود و از شاهكارهای‌ نگارگر به‌ شم‍ار میآید. بر رویۀ این‌ جعبه‌ صحنۀ جنگ‌ هرات‌ در زمان‌ محمد شاه‌ قاجار ترسیم‌ شده‌ كه در قسمتهای‌ مختلف‌ آن‌ صورت‌ صدها سرباز و سرداران‌ جنگی و ادوات‌ گوناگون‌ جنگ‌ و اسبها و فیلها و شترهای‌ بیشم‍ار نقش‌ بسته‌ است‌. تصویر محمدشاه‌ سوار بر اسب‌ و حاج‌ میرزا آقاسی در میان‌ آنها دیده‌ میشود. دورنمای‌ شهر محاصره‌ شدۀ هرات‌ نیز در پشت‌ صحنه‌ آشكار است‌. در 4 ترنج‌ گوشه‌های‌ این‌ صحنه دو كتیبۀ حاوی‌ «تصویر جنگ‌ محمدشاه‌» و رقم‌ نقاش‌ «كمترین‌ محمد اسماعیل‌ نقاشباشی» خوانده‌ میشود. بر بدنۀ جلو جعبه‌ كتیبه‌ای‌ حاوی‌ «تصویر صف‌ آرایی كردن‌ محمدشاه‌ قاجار طاب‌ ثراه در غوریان‌» و بر دیواره‌های‌ طرف‌ راست‌ و چپ‌ جعبه‌ تصویر سوارۀ میرزا محمدخان‌ قاجار سپهسالار (نك‍ : كریم‌ زاده‌، همان‌، 1/ 74- 75، كه‌ به‌ اشتباه‌ آن‌ را محمدشاه‌ پنداشته‌) و لشكریان‌ او در جنگ‌ با تركمانان‌ یموت‌ (1280ق‌) در گرگان‌ و استراباد (نك‍ : سعادت‌ نوری‌، 75) دیده‌ میشود. اشعاری‌ نیز در وصف‌ این‌ نبرد و مدح‌ ناصرالدین‌ شاه‌ و سپهسالار او بر بدنۀ جعبه‌ نوشته‌ شده‌ كه‌ برخی از قسمتهای‌ آن‌ را مخدوش‌ كرده‌اند. در داخل‌ در جعبه در یك‌ ترنج‌ بیضی شكل‌ مجلس‌ سلام‌ محمدشاه‌ نقش‌ شده‌ كه‌ او دو زانو بر تخت‌ طاووس‌ جلوس‌ كرده‌، و شاهزادگان‌ و رجال‌ با لباسهای‌ رسمی در اطراف‌ و حاج‌ میرزا آقاسی در برابر او ایستاده‌ است‌. ته‌ جعبه‌ نیز با نقش‌ گل‌ نرگس‌ و بوته‌ و حاشیه‌های‌ زرین‌ آراسته‌ شده‌ است‌ و رقم‌ و تاریخ‌ «...محمداسماعیل‌ نقاشباشی 1282» دارد (رابینسن‌، «آثار روغنی...»، 49 -48 ، تصاویر I, IIa-b, IIIa-b, IV). میتوان‌ گمان‌ برد كه‌ این‌ جعبۀ تاریخی را استاد هنرمند به‌ امر و سفارش‌ میرزا محمدخان‌ قاجار دولو سپهسالار اعظم‌ ناصرالدین‌ شاه‌ ساخته‌ بود، ولی سپس‌ رقبای‌ او به‌ نحوی‌ نام‌ او را در اشعار روی‌ جعبه‌ مخدوش‌ كرده‌اند. 
25. از آثار سال‌ 1283ق‌ نگارگر، قلمدانی به‌ اصطلاح‌ كیانی در دست‌ است‌ كه‌ بر رویۀ آن‌ تصویر ناصرالدین‌ شاه‌ و درباریان‌ و در اطراف‌ آن‌ تصویرهای‌ خیالی پادشاهان‌ اسطوره‌ای‌ و بر دیواره‌های‌ آن‌ تصویر ابراهیم‌ ادهم‌ و دیگر صوفیان‌ نگاشته‌ شده‌، و داخل‌ آن‌ پر از نقش‌ و نگار است‌. بر دماغۀ داخل‌ قلمدان‌ تصویر خود نقاش‌ با كلاه‌ بلند و ریش‌ و سبیل‌ و عینك‌ كه‌ مشغول‌ نقاشی است‌، دیده‌ میشود. رقم‌ نقاش‌ به‌ صورت‌ «اسماعیل‌ نقاشباشی» بر اثر وجود دارد (كریم‌ زاده‌، احوال‌ و آثار، 1/ 71-72). 
26. جلد روغنی یك‌ نسخه‌ از دیوان‌ حافظ از دیگر كارهای‌ نقاش‌ است‌ كه در 1284ق‌ كشیده‌ شده‌ است‌. یكی از مجالس‌ آن‌ دو تن‌ از شاعران‌ را نشان‌ میدهد كه در میانۀ مجلس‌ به‌ بحث‌ و مشاعره‌ نشسته‌اند و در پیرامون‌ آنها اشخاص‌ دیگری‌ دور مجلس‌ دیده‌ میشوند و اطراف‌ آنها با نقش‌ گل‌ و مرغ‌ تزیین‌ شده‌ است‌ و رقم‌ «كمترین‌ محمداسماعیل‌ نقاشباشی 1284» دارد (همانجا). 
27. جلد روغنی دیگری‌ از او در دست‌ است‌ كه‌ مجلس‌ درس‌ گروهی از عارفان‌ را نمایش‌ میدهد. در این‌ تصویر شم‍س‌ تبریزی‌ كتابهایی را در آب‌ میافكند و دیگران‌ قصد آن‌ دارند كه‌ كتابها را از آب‌ بگیرند. این‌ جلد در كتابخانۀ كاخ‌ گلستان‌ نگاهداری‌ میشود و رقم‌ و تاریخ‌ «محمد اسماعیل‌ نقاشباشی 1286ق‌» دارد (آتابای‌، فهرست‌ دیوانها...، 1/ 301-302). 
28. آخرین‌ اثر تاریخ‌دار او قاب‌ آینه‌ كشوی‌ روغنی زیبایی است‌ كه در موزۀ برن‌ به‌ شم‍ارۀ 13/ 73 نگاهداری‌ میشود. بر پشت‌ این‌ قاب‌ آینه در داخل‌ ترنجهایی بیضی شكل‌ شاخه‌هایی از گل‌ سرخ‌، زنبق‌، خوشۀ فندق‌ و شكوفۀ بادام‌ در زمینۀ زرافشان‌، و در لچكها نیز گلهای‌ ریز نقش‌ شده‌ است‌. بر پشت‌ در قاب‌ آینه‌ نیز شم‍ایلی از علی (ع‌) و تصویر شم‍ار بسیاری‌ از فرشتگان‌ و در بالای‌ آن‌ در ترنجی كوچك‌ منظرۀ معراج‌ پیامبر(ص‌) و در طرفین‌ شم‍ایل‌ تصویر اباذر و قنبر كه‌ به‌ حال‌ احترام‌ ایستاده‌اند و در پایین‌ در دو ترنج‌ شم‍ایل‌ حسنین‌(ع‌) دیده‌ میشود. بر گرد در، در 24 ترنج‌ باریك‌ و كشیده‌ كتیبه‌ای‌ حاوی‌ اشعاری‌ در مدح‌ علی (ع‌) به‌ خط خوش‌ نستعلیق‌ نوشته‌ شده‌ كه‌ ابیات‌ آخر آن‌ نشان‌ میدهد كه‌ قاب‌ آینه‌ برای‌ ناصرالدین‌ شاه‌ ساخته‌ شده‌ است‌. این‌ اثر رقم‌ و تاریخ‌ «محمد اسماعیل‌ نقاشباشی 1288» دارد (رابینسن‌، «آثار روغنی»، 49 ، تصویر V؛ كریم‌ زاده‌، همان‌، 1/ 75-76). 
افزون‌ بر آثار تاریخ‌دار یاد شده‌ از این‌ هنرمند چند اثر بی تاریخ‌، اما رقم‌ دار در مجم‍‍وعه‌ها و موزه‌ها وجود دارد كه‌ مهم‌ترین‌ آنها را میتوان‌ چنین‌ برشم‍رد: 
الف‌ - قلمدان‌ روغنی پر كاری‌ به‌ شیوۀ به‌ اصطلاح‌ كیانی كه‌ بر رویۀ آن‌ 5 ترنج‌ شامل‌ تصویر جلوس‌ ناصرالدین‌ شاه‌ به‌ همراه‌ شاهزادگان‌ و وزرا و... و در 4 ترنج‌ دیگر نقش‌ پادشاهان‌ قدیم‌ ایران‌ و داستانهای‌ مربوط به‌ آنها ترسیم‌ شده‌ است‌. دیواره‌های‌ بیرونی و حتی داخل‌ قلمدان‌ نیز با نقوش‌ خیالی صوفیان‌ بزرگی چون‌ بایزید بسطامی، شم‍س‌ تبریزی‌، ابوالحسن‌ خرقانی و... ترسیم‌ شده‌ است‌. تصویر خود نقاش‌ نیز بر انتهای‌ كشو درونی قلمدان‌ در یك‌ قاب‌ بیضی شكل‌ دیده‌ میشود. در جای‌ جای‌ قلمدان‌ ابیاتی در كنار تصویرها نوشته‌ شده‌ است‌، از جم‍‍له در بالا و پایین‌ تصویر، این‌ بیت‌ كه‌ حاوی‌ رقم‌ او نیز هست‌، دیده‌ میشود (همان‌، 1/ 71-73): 
 یافت‌ زیور چو گلستان‌ خلیل /‌ این‌ قلمدان‌ ز كلك‌ اسماعیل‌ 
ب‌ - تصویر آبرنگ‌ یوحنا، قدیس‌ مسیحی. 
ج‌ - تك‌ چهرۀ آبرنگ‌ محمدتقیخان‌ پیشخدمت‌ ناصرالدین‌ شاه‌ (همان‌، 1/ 76). 
د - نقاشی آبرنگ‌ دختری‌ كه‌ شاخهای‌ آهویی را در دست‌ گرفته‌، و دختر بچه‌ای‌ در كنار او ایستاده‌ است‌ و در موزۀ هنرهای‌ تزیینی تهران‌ نگاهداری‌ میشود. در زیر تصویر بیتی به‌ زبان‌ عربی به‌ خط نگارگر نوشته‌ شده‌ كه‌ نشان‌ از آشنایی وی‌ با زبان‌ و ادبیات‌ عربی دارد. رقم‌ نقاش‌ به‌ صورت‌ «كمترین‌ محمد اسماعیل‌ اصفهانی» در زیر تصویر دیده‌ میشود. 
تصویر آبرنگی نیز از ناصرالدین‌ شاه در موزۀ بریتانیا نگاهداری‌ میشودكه‌تاریخ‌ 1270ق‌ و رقم‌كمترین‌خانزاد اسماعیل‌ دارد(همانجا). اما این‌ اثر را نمیتوان‌ از كارهای‌ نگارگر اصفهانی دانست‌، زیرا او هرگز در تهران‌ و در دربار نمیزیسته‌ كه‌ خود را خانزاد معرفی كند. آثار دیگری‌ از او یا نسبت‌ داده‌ شده‌ به‌ او، در مجم‍‍وعه‌ها و موزه‌ها وجود دارد كه‌ به‌ شیوۀ او تهیه‌ شده‌، یا حتی رقم‌ او را دارد، اما میتواند كار شاگردان‌ این‌ نگارگر یا ساخته‌ شده در كارگاه‌ او باشد (نك‍ : رابینسن‌، «آثار روغنی»، 50 ، تصویر VIb).

مآخذ

آتابای‌، بدری‌، فهرست‌ دیوانهای‌ خطی كتابخانۀ سلطنتی، تهران‌، 1355ش‌؛ همو، فهرست‌ قرآنهای‌ خطی كتابخانۀ سلطنتی، تهران‌، 1351ش‌؛ سپهرم‌، امیرمسعود، «آقانجف‌ اصفهانی قلمدان‌ ساز»، هنر و مردم‌، 1344ش‌، شم‍ 31؛ سعادت‌ نوری‌، حسین‌، «سپهسالارها»، یغما، 1345ش‌، س‌ 19، شم‍ 2؛ كریم‌ زاده‌، محمدعلی، «آقانجف‌ علی نقاش‌ باشی اصفهانی»، هنر و مردم‌، 1354ش‌، س‌ 14، شم‍ 159-160؛ همو، احوال‌ و آثار نقاشان‌ قدیم‌ ایران‌، لندن‌، 1363ش‌؛ كسروی‌، احمد، تاریخ‌ پانصد سالۀ خوزستان‌، تهران‌، 1356ش‌؛ یادداشتهای‌ مؤلف‌؛ نیز: 

Blunt , W., Isfahan Pearl of Persia, London , 1914; Robinson , B. W., «A Lacquer Mirror-Case of 1854», Iran, Journal of the British Institute of Persian Studies, 1967, vol. V; id, «Persian Lacquer in the Bern Historical Museum », ibid, 1970, vol. VIII. 
یحیی ذكاء