اسماعیل پاشا، خدیو

اِسْماعیل‌ پاشا، خَدیو (17 رجب‌ 1245 - 5 رمضان‌ 1312ق‌/ 12 ژانویۀ 1830- 2 مارس‌ 1895م‌)، دومین‌ پسر ابراهیم‌ پاشا (ه م‌) و پنجمین‌ والی‌ مصر از خاندان‌ محمدعلی‌ پاشا و نخستین‌ حاكم‌ آنجا كه‌ رسماً عنوان‌ «خدیو» گرفت‌. 
اسماعیل‌ با نظارت‌ نیای‌ خود، محمدعلی‌ در مدرسۀ ویژۀ دربار مقدمات‌ علوم‌ و زبانهای‌ عربی‌، تركی‌ و فارسی‌، نیز اندكی‌ ریاضی‌ و علوم‌ طبیعی‌ را فرا گرفت‌ (عمون‌، 218؛ زیدان‌، 62 -63). در 14 سالگی‌ برای‌ معالجۀ چشم‌ بیمارش‌ به‌ وین‌ فرستاد شد (شبیكه‌، 515) و دو سال‌ بعد همراه‌ گروهی‌ از جوانان‌ ممتاز مصر و چند تن‌ دیگر از فرزندان‌ محمدعلی‌ به‌ پاریس‌ گسیل‌ شد و در آنجا زبان‌ فرانسه‌، ریاضیات‌، طبیعیات‌، هندسه‌ و به‌ویژه‌ طراحی‌ و نقشه‌كشی‌ را آموخت‌ (همانجاها). اسماعیل‌ پس‌ از بازگشت‌ از اروپا در 1264ق‌/ 1848م‌ برای‌ حل‌ پاره‌ای‌ اختلافهای‌ خانوادگی‌، همراه‌ با برخی‌ از اعضای‌ خاندان‌ محمدعلی‌ به‌ استانبول‌ نزد سلطان‌ عثمانی‌ رفت‌، اما برخلاف‌ همراهان‌ خود كه‌ به‌ قاهره‌ بازگشتند، او در پایتخت‌ عثمانی‌ ماند و با لقب‌ پاشا (IA, V(2)/ 1115) به‌ عضویت‌ شورای‌ عدالت‌ دولت‌ (مجلس‌ الاحكام‌) برگزیده‌ شد. در 1270ق‌ در زمان‌ والیگری‌ سعید پاشا (1270-1272ق‌/ 1854- 1856م‌) بر مصر، اسماعیل‌ به‌ قاهره‌ باز گشت‌ و سال‌ بعد كه‌ سعید پاشا می‌خواست‌ پشتیبانی‌ دولتهای‌ بزرگ‌ اروپایی‌ را برای‌ استقلال‌ بیشتر از عثمانی‌ جلب‌ كند، اسماعیل‌ پاشا را به‌ پاریس‌ نزد ناپلئون‌ سوم‌ فرستاد. اسماعیل‌ پاشا سپس‌ ریاست‌ یك‌ هیأت‌ سیاسی‌ رهسپار واتیكان‌ را برعهده‌ گرفت‌ و در 1272ق‌ رئیس‌ شورای‌ عدالت‌ دولت‌ مصر شد (EI2, IV/ 192). چندی‌ بعد در شوال‌ 1274 پس‌ از غرق‌ شدن‌ برادر بزرگ‌ترش‌ احمد رفعت‌ در نیل‌ كه‌ اسماعیل‌ نیز به دست‌ داشتن‌ در این‌ ماجرا متهم‌ شده‌ بود (نك‍ : شبیكه‌، همانجا)، به‌ ولیعهدی‌ رسید. 
اسماعیل‌ در اواخر سال‌ 1278ق‌ به‌ فرماندهی‌ سپاهی‌ به‌ سودان‌ فرستاده‌ شد و شورش‌ قبایل‌ آنجا را به‌ سختی‌ فرو نشاند. او پس‌ از مرگ‌ سعید پاشا در 27 رجب‌ 1279ق‌/ 18 ژانویۀ 1863م‌ به‌ والیگری‌ مصر رسید (IA, V(2)/ 1115-11116؛ عمون‌، همانجا). 
مسائل‌ مهم‌ دورۀ حكمرانی‌ اسماعیل‌ مبتنی‌ بر محور قدرت‌ طلبی‌ و تجدد خواهی‌ بدون‌ شناخت‌ كافی‌ از عمق‌ و عوامل‌ تجدد بود و رفتارها و سیاستهای‌ هوسبازانۀ اقتصادی‌ و مالی‌ او در وابستگی‌ ظاهری‌ به‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ در حال‌ زوال‌ شكل‌ گرفت‌ و تكیه‌ای‌ نسنجیده‌ به‌ قدرتهای‌ اروپایی‌ داشت‌. 
روابط اسماعیل‌ با دولت‌ عثمانی‌، بجز برهه‌ای‌ كوتاه در هنگام‌ برگذاری‌ جشنهای‌ گشایش‌ آبراه‌ سوئز، دوستانه‌ بود و اسماعیل‌ نیك‌ دریافته‌ بود كه‌ می‌تواند با پرداخت‌ پول‌ و تقدیم‌ پیشكشها، نظر مساعد عثمانیها را جلب‌، و حتی‌ در امور آن‌ دولت‌ مداخله‌ كند (رمضان‌، 64؛ IA، همانجا). اسماعیل‌ با استفاده‌ از موقعیتی‌ كه‌ نزد صدر اعظم‌ و سلطان‌ عثمانی‌ برای‌ خود فراهم‌ كرده‌ بود و نیز با افزایش‌ مبلغ‌ پرداختی‌ سالانه‌ به‌ عثمانی‌، در 1283ق‌/ 1866م‌ موفق‌ به دریافت‌ فرمانی‌ از سلطان‌ شد (همانجا) كه‌ به‌ موجب‌ آن‌ توارث‌ حكمرانی‌، برخلاف‌ سنت‌ عثمانی‌ انتقال‌ به‌ بزرگ‌ترین‌ فرد خاندان‌، به‌ پسر ارشد والی‌ تعلق‌ می‌گرفت‌ (همانجا؛ اینال‌، II/ 173؛ رمضان‌، 71). سال‌ بعد اسماعیل‌ با همان‌ تدابیر طی‌ فرمانی‌ (5 صفر 1284ق‌/ 8 ژوئن‌ 1867م‌) از سلطان‌ رسماً لقب‌ «خدیو» گرفت‌ (همو، 77؛ نیز نك‍ : عمون‌، 218، كه‌ تاریخ‌ دو فرمان‌ مزبور را با اختلاف‌ اندكی‌ یاد كرده‌ است‌) و این‌ لقب‌، اسماعیل‌ را در مقامی‌ برتر از دیگر والیهای‌ عثمانی‌ قرار می‌داد (IA، همانجا). اسماعیل‌ از این‌ پس‌ نیز كوشید تا امتیازات‌ بیشتری‌ از دولت‌ عثمانی‌ دریافت‌ كند؛ تا آنجا كه‌ گاهی‌ مانند یك‌ فرمانروای‌ مستقل‌ رفتار می‌كرد و همین‌ رفتار استقلال‌طلبانۀ اسماعیل‌ سبب‌ شد تا روابط مصر و عثمانی‌ به‌ تیرگی‌ گراید و حتی‌ شایعۀ احتمال‌ لشكركشی‌ سلطان‌ به‌ مصر قوت‌ گرفت‌؛ چه‌، خدیو مصر مذاكره‌ با دولتهای‌ اروپایی‌ را برای‌ ایجاد دادگاههای‌ مختلط در مصر بدون‌ مراجعه‌ به‌ باب‌عالی‌ پیش‌ برد و در جشنهای‌ افتتاح‌ كانال‌ سوئز (شعبان‌ 1286/ نوامبر 1869)، بدون‌ اعتنا به‌ باب‌ عالی‌، رؤسای‌ كشورهای‌ خارجی‌ را به‌ مصر دعوت‌ كرد و به‌ مجادلۀ مطبوعاتی‌ با سلطان‌ برخاست‌. سلطان‌ مجبور شد، طی‌ فرمانی‌ (24 شعبان‌ 1286) برخی‌ امتیازات‌ خدیو از جمله‌ اختیار استقراض‌ خارجی‌را از او بازپس‌گیرد. در این‌میان‌، برخی‌ دولتهای‌اروپایی‌مانند انگلستان‌، سلطان‌ را از وارد آوردن‌ فشار بیشتر بر اسماعیل‌ مانع‌ می‌شدند، همانگونه‌ كه‌ از خدیو نیز می‌خواستند تا اندیشۀ اعلام‌ استقلال‌ مصر را از سر بیرون‌ كند (IA، همانجا؛ رمضان‌، 65 ، 68). اما اسماعیل‌ چون‌ در تنگنای‌ مالی‌ قرار گرفت‌، برای‌ جلب‌ خشنودی‌ سلطان‌ به‌ استانبول‌ سفر كرد و با تقدیم‌ هدایای‌ فراوان‌ موفق‌ به‌ اخذ دو فرمان‌ شد (7 و 22 رجب‌ 1289ق‌/ 10 و 25 سپتامبر 1872م‌) كه‌ به‌ موجب‌ آنها امتیازات‌ پیشین‌ را دیگر بار به دست‌ می‌آورد. سال‌ بعد نیز به‌ پایتخت‌ عثمانی‌ سفر كرد و با پرداخت‌ نزدیك‌ به‌ 4 میلیون‌ لیره‌، از سلطان‌ عثمانی‌ فرمانی‌ گرفت‌ (11 ربیع‌الا¸خر 1290ق‌/ 8 ژوئن‌ 1873م‌) كه‌ به‌ موجب‌ آن‌ همۀ امتیازاتی‌ كه در فرمانهای‌ پیشین‌ به‌ اسماعیل‌ داده‌ شده‌ بود، بار دیگر به‌ او اعطا می‌شد (IA، همانجا؛ رمضان‌، 70؛ برای‌ متن‌ فرمان‌، نك‍ : زیدان‌، 64 -67). این‌ فرمان‌ در واقع‌، به‌ معنای‌ پذیرش‌ استقلال‌ و جدایی‌ مصر از عثمانی‌ بود. بحران‌ مالی‌ دولت‌ عثمانی‌ از 1288ق‌/ 1871م‌ و نیز عوامل‌ قدرتمندی‌ كه‌ اسماعیل‌ در باب‌ عالی‌ داشت‌ (نك‍ : اینال‌، II/ 175, IV/ 498-499, 434, III/ 330)، موجب‌ می‌شد كه‌ خدیو خواستهای‌ خود را از دربار عثمانی‌ نسبتاً به‌ آسانی‌ به‌دست‌ آورد. 
اسماعیل‌ همزمان‌ با كسب‌ استقلال‌ بیشتر، می‌كوشید تا با تقویت‌ توان‌ دفاعی‌ و تهاجمی‌ مصر، مرزهای‌ حكمرانی‌ خود را در نواحی‌ جنوبی‌ و كناره‌های‌ دریای‌ سرخ‌ و سواحل‌ سومالی‌ گسترش‌ دهد. همچنین‌ سلطان‌ عثمانی‌ نیز طی‌ فرمانی‌ (1282ق‌/ 1865م‌) افزون‌ بر سودان‌، بنادر مصوع‌ و سواكِن‌ (در ساحل‌ دریای‌ سرخ‌) را به‌ قلمرو اسماعیل‌ افزود و انگلیسیان‌ نیز او را در این‌ توسعه‌طلبیها تشویق‌ می‌كردند (اُلیور، 85-86). 
اسماعیل‌ پاشا از 1286ق‌/ 1869م‌ به‌بعد، با تكیه‌ بر صاحب‌منصبان‌ انگلیسی‌ قلمرو خود را به‌سوی‌ خط استوا گستراند و گوندوكورو (اسماعیلیۀ بعدی‌) و اونیورو تا اوگاندا را به‌ تصرف‌ درآورد (IA، همانجا؛ طوسون‌، 1/ 12-13، 107- 108، 116، 157؛ زیدان‌، 73). نیروهای‌ خدیو، همزمان‌ با گسترش‌ نفوذ در جنوب‌ سودان‌، به‌ سوی‌ قسمتهای‌ ساحلی‌ شرق‌ افریقا در جنوب‌ دریای‌ سرخ‌ تا نزدیكیهای‌ سومالی‌ پیش‌ رفتند و با استقرار در بندر زَیله‌ (عدن‌) در عمق‌ خشكی‌ نیز تا هَرَر نفوذ كردند. این‌ حركت‌ در صورتی‌ كه‌ به‌ ایجاد یك‌ خط ارتباطی‌ میان‌ دو نقطۀ نهایی‌ پیشروی‌ نیروهای‌ خدیو در ساحل‌ و داخل‌ منتهی‌ می‌شد، به‌ معنای‌ محاصرۀ حبشه‌ بود (الیور، 87 ,82). در واقع‌ نیز اسماعیل‌ در اندیشۀ الحاق‌ حبشه‌ به‌ قلمرو خود بود؛ اما حركات‌ نظامی‌ او در حبشه در سالهای‌ 1292-1293ق‌/ 1875-1876م‌ با ناكامی‌ و شكست‌ روبه‌رو شد و به‌ مصالحه‌ با نجاشی‌ (یوحنا) حاكم‌ سودان‌ انجامید (شبیكه‌، 545؛ عمون‌، 221). 
بارزترین‌ ویژگی‌ دورۀ حكمرانی‌ اسماعیل‌ اقدامات‌ او در جهت‌ نشر مظاهر تمدن‌ اروپایی‌ در مصر و ساماندهی‌ آن‌ جامعه‌ به‌ شیوۀ غربی‌ است‌. اسماعیل‌ در دوران‌ جوانی‌ در اروپا دانش‌ اندوخت‌ و اعتماد و كششی‌ كه‌ او نیز مانند عمویش‌ سعید نسبت‌ به‌ اروپاییها داشت‌، در اندیشۀ تجدد خواه‌ فرنگی‌ مآب‌ او تأثیر گذاشت‌. نوجویی‌ و نوسازی‌ در زمینه‌های‌ گوناگون‌ زندگی‌ شخصی‌ و درباری‌ وی‌ و هیأت‌ حاكم‌ و نیز در جامعه‌ آشكار شد. خودِ خدیو كه‌ هنگام‌ تحصیل‌ در پاریس‌ به‌ مهندسی‌ و طراحی‌ گرایش‌ یافته‌ بود، در زمان‌ فرمانروایی‌ به‌ امور شهرسازی‌ و بنای‌ كاخها و زیباسازی‌ علاقه‌مندی‌ بسیار نشان‌ داد؛ گویا می‌خواست‌ قاهره‌ را چنان‌ نوسازی‌ كند كه‌ با پاریس‌ برابری‌ نماید (زیدان‌، 71-72). خیابانهای‌ منظم‌ و بزرگ‌، ساختمانهای‌ با شكوه‌ و باغها احداث‌ كرد كه‌ از آن‌ جمله‌ بودند: كاخ‌ جزیره‌، سرای‌ زعفران‌، قصرالعالی‌، تالار اوپرا، تالار آثار تاریخی‌ (موزه‌)، رصدخانه‌، و كتابخانۀ درب‌ الجمامیز كه‌ بعد به‌ باب‌ الخلق‌ منتقل‌ شد و نام‌ مشهور دارالكتب‌ المصریه‌ گرفت‌. شهرك‌ اسماعیلیه در زمان‌ او و به‌ نام‌ او ساخته‌ شد كه‌ با باغ‌ ازبكیه‌اش‌ به‌صورت‌ زیباترین‌ محلات‌ قاهره درآمد. شهر بندری‌ اسماعیلیه‌ را نیز او طراحی‌ كرد. در اسكندریه‌، حُلوان‌ و شهرهای‌ دیگر مصر نیز اقداماتی‌ از این‌ دست‌ صورت‌ گرفت‌. از دیگر اقدامات‌ او می‌توان‌ به‌ گسترش‌ چاپخانه‌های‌ بولاق‌ و امیریه‌، احداث‌ ترعه‌های‌ فراوان‌ از جمله‌ ترعۀ اسماعیلیه‌ و ابراهیمیه‌، ساختن‌ لنگرگاه‌ اسكندریه‌ و راههای‌ آهن‌، و امتداد خطوط تلگراف‌ تا سودان‌ اشاره‌ كرد (عمون‌، 218-219؛ زیدان‌، 71-73؛ رمضان‌، 23-37). 
آموزش‌و پرورش‌و فرهنگ‌در زمان‌اسماعیل‌،گسترش‌چشمگیری‌ یافت‌ و مدارس‌ بستۀ دورۀ سعید پاشا، بازگشایی‌، و تأسیس‌ مدارس‌ جدید شروع‌ شد و همچنین‌ مدارسی‌ برای‌ تربیت‌ استادان‌ زبان‌ عربی‌ (دارالعلوم‌) و زبانهای‌ خارجی‌ و علوم‌ دیگر و مدارس‌ ویژه‌ برای‌ خارجیها و اقلیتهای‌ مذهبی‌ شكل‌ گرفت‌. دانشجویان‌ ممتاز را برای‌ ادامۀ تحصیل‌ به‌ اروپا می‌فرستادند و در الازهر شیوۀ امتحان‌ و كارنامۀ علمی‌ برقرار شد. 
اسماعیل‌ برای‌ غنی‌ كردن‌ كتابخانۀ خدیویه‌ به‌ استفاده‌ از الگوی‌ كتابخانۀ ملی‌ پاریس‌ فرمان‌ داد و مقرر كرد از هر جا كه‌ باشد، چون‌ اروپا، حجاز و شام‌... كتاب‌ فراهم‌ كنند. سرشناس‌ترین‌ صاحب‌ منصب‌ فرهنگی‌ خدیو، علی‌ پاشا مبارك‌ بود كه دارالعلوم‌ نیز به‌ اهتمام‌ او ساخته‌ شد (رمضان‌، 45-50؛ شبیكه‌، 529؛ المقتطف‌، 155). دربارۀ فراهم‌ ساختن‌ امكانات‌ آموزش‌ دختران‌ قدمهایی‌ برداشته‌ شد. یكی‌ از همسران‌ اسماعیل‌، مدرسۀ دخترانه‌ای‌ به‌ شیوۀ غربی‌ ایجاد كرد (رمضان‌، 52 -54). اسماعیل‌ خود نیز به‌ امر آموزش‌ و فعالیت‌ مدارس‌ علاقه‌مند بود و در جشنها و انجمنهای‌ آنها حاضر می‌شد و در توزیع‌ جوایز شركت‌ می‌كرد (عمون‌، 220). برخی‌ انجمنهای‌ علمی‌ و پژوهشی‌ مانند جمعیت‌ جغرافیایی‌ خدیوی‌ و نیز ایستگاه‌ تحقیقاتی‌ كشاورزی‌ در این‌دوره‌ شكل‌ گرفت‌ ( آمریكانا، ذیل‌ مصر). 
در زمان‌ فرمانروایی‌ اسماعیل‌، مطبوعات‌ در مصر رونق‌ گرفت‌ و برای‌ تأمین‌ مواد اولیۀ آن‌، كارخانۀ كاغذسازی‌ تأسیس‌ شد. روزنامۀ رسمی‌ الوقائع‌ المصریه‌ شكل‌ و وسعتی‌ تازه‌ یافت‌ و به‌صورت‌ سخنگو و مدافع‌ حكومت‌ در برابر انتقادات‌ نشریۀ ایجبت‌ اسكندریه درآمد. افزون‌ بر این‌، در زمان‌ اسماعیل‌، حدود 40 نشریۀ دیگر به‌ زبانهای‌ مختلف‌ به‌ چاپ‌ می‌رسید و مطبوعات‌ به‌ عنوان‌ یكی‌ از اركان‌ زندگی‌ اجتماعی‌ شناخته‌ می‌شد. مطبوعات‌ تخصصی‌ پزشكی‌، نظامی‌ و اقتصادی‌ هم‌ مانند یعسوب‌ الطب‌، الجریدۀ العسكریۀ المصریه‌ و التجاره‌ پدید آمد. از مطبوعات‌ اجتماعی‌، سیاسی‌ و ادبی‌ مشهور آن‌ عصر الاهرام‌، مصر و الوطن‌ را می‌توان‌ نام‌ برد ( بستانی‌، 13/ 299؛ عوض‌، 1-2/ 407- 408؛ رمضان‌، 43-44). از عوامل‌ رونق‌ مطبوعات‌ در آن‌ زمان‌ مهاجرت‌ بسیاری‌ از روشنفكران‌ مسیحی‌ سوریه‌ و لبنان‌ به‌ مصر بود كه‌ از شدت‌ استبداد عثمانی‌ به‌مصر می‌گریختند و با انتشار جراید و تألیف‌ مقالات‌ به‌مبارزه‌ با سلطان‌ عبدالحمید برمی‌خاستند (شبیكه‌، همانجا؛ عنایت‌، 40). 
در زمان‌ اسماعیل‌ به‌ نوآوری‌ در سازمان‌ حكومتی‌ و اداری‌ مصر كه‌ بر الگوی‌ عثمانی‌ شكل‌ گرفته‌ بود، نیز توجه‌ می‌شد. در زمان‌ او همۀ دیوانهای‌ سابق‌ به‌ «نظارت‌» (وزارت‌) تبدیل‌ شد كه‌ مهم‌ترین‌ آنها «دیوان‌ خزینه‌» بود كه‌ عنوان‌ «نظارت‌ مالیه‌» گرفت‌. مصر به‌ 14 مدیریت‌ با مراكز معین‌ تقسیم‌ شد. دادگاههای‌ عرفی‌ و شرعی‌ سازمان‌دهی‌، و حدود و روابط هر یك‌ مشخص‌ شد. از جمادی‌الا¸خر 1292/ ژوئن‌ 1875 «محاكم‌ اصلاح‌» برقرار، و از رمضان‌ همان‌ سال‌ مجموعه‌های‌ قوانین‌ مدنی‌، تجاری‌، دریایی‌ و جزایی‌ جدید وضع‌ شد (مویلحی‌، 125 ,96-97, ,25 -24؛ زیدان‌، 72). اسماعیل‌، امتیازات‌ كنسولهای‌ اروپایی‌ را نیز محدود كرد و قرار شد دادگاههای‌ مختلط از قاضیان‌ مصری‌ و اروپایی‌ با قوانین‌ مأخوذ از قانون‌ فرانسه‌ - كه‌ یك‌ كمیسیون‌ بین‌المللی‌ آن‌ را تأیید می‌كرد - به‌ امور مذهبی‌ و جنایی‌ رسیدگی‌ كنند و كنسولها فقط در امور اتباع‌ دولت‌ خودشان‌ مداخله داشته‌ باشند (عمر، 253-257). برای‌ تشكیل‌ نیروی‌ انتظامی‌، افسرانی‌ از ایتالیا استخدام‌ شدند و نیروی‌ انتظامی‌ پیشین‌ ترك‌ و آلبانیایی‌ را كه‌ به‌ مردم‌ تعدی‌ می‌كردند، به‌ سودان‌ فرستادند. برای‌ سهولت‌ معامله‌ با اروپاییان‌ و دولتهای‌ خارجی‌ از شعبان‌ 1292/ سپتامبر 1875 تاریخ‌ میلادی‌ و تقویم‌ اروپایی‌ در امور مالی‌ به‌ كار گرفته‌ شد و از سال‌ بعد نظام‌ ده دهی‌ (سیستم‌ متریك‌) در اوزان‌ و سنجشها به‌جای‌ روش‌ پرتنوع‌ سابق‌ برگزیده‌ شد (رمضان‌، 40-42). 
بزرگ‌ترین‌ اقدام‌ اسماعیل‌ در زمینۀ تجدد در سازمان‌ حكومتی‌ تأسیس‌ مجلس‌ شورا در 1283ق‌/ 1866م‌ و صدور نخستین‌ قانون‌ عمومی‌ در همان‌ سال‌ بود كه‌ 13 سال‌ بعد برای‌ مجلس‌ نمایندگان‌ و قانون‌ اساسی‌ آن‌ مبنا قرار گرفت‌ (شكری‌، 212). هیأت‌ وزیران‌ (مجلس‌ النظار) در واپسین‌ سال‌ حكمرانی‌ اسماعیل‌ بیشتر بر اثر فشار غربیها و برای‌ حفظ منافع‌ آنان‌ ترتیبی‌ جدید یافت‌ و این‌ هیأت‌ به‌ جای‌ توجه‌ به‌ مصالح‌ عمومی‌ و حقوق‌ مردم‌، نمایانگر بحران‌ اجتماعی‌ و تضاد منافع‌ اروپاییان‌ و اسماعیل‌ بود؛ چنانكه‌ طی‌ 8 ماه‌، 3 بار هیأت‌ دولت‌ عوض‌ شد و در هر بار دو وزیر اروپایی‌ حضور داشتند (شبیكه‌، 525 - 528؛ كرم‌، 1/ 5، 35). 
اسماعیل‌ چنان‌ شیفتۀ فرهنگ‌ اروپایی‌ بود كه در واپسین‌ سال‌ فرمانروایی‌ خود وقتی‌ اروپاییان‌ او را به‌ تشكیل‌ هیأت‌ وزیران‌ واداشتند، با افتخار ادعا كرد كه‌ «ما اكنون‌ قسمتی‌ از اروپا هستیم‌» (شبیكه‌، 525). او در دورۀ اقتدارش‌ در این‌ راه‌ چنان‌ كوشید كه‌ می‌توان‌ گفت‌ قسمت‌ اعظم‌ تجدد مصر در سدۀ 13ق‌/ 19م‌ مربوط به‌ زمان‌ فرمانروایی‌ اوست‌؛ چنانكه‌ بعدها نیز گفته‌اند مصر طی‌ 70 سال‌ از این‌ سده‌ به‌ اندازۀ 500 سال‌ ممالك‌ دیگر ترقی‌ كرده‌ است‌ ( V(2)/ IA, 1118). گفتنی‌ است‌ كه در نتیجۀ این‌ گرایش‌ِ اسماعیل‌، چهرۀ شرقی‌ قاهره‌ كه‌ گوهرخاور (درۀ الشرق‌) نامیده‌ می‌شد، از بین‌ رفت‌ (رمضان‌، 21- 28). 
از بزرگ‌ترین‌ مظاهر تمدن‌ جدید در زمان‌ اسماعیل‌ حفر كانال‌ سوئز بود. گرچه‌ اندیشۀ ایجاد این‌ آبراه‌ مصنوعی‌ پیش‌ از دورۀ اسماعیل‌ مطرح‌، و قرارداد آن‌ با فرانسویها بسته‌ شده‌ بود، اما بخش‌ عمدۀ كار آن‌ در زمان‌ اسماعیل‌ سامان‌ یافت‌. گو اینكه‌ انگلیسیها از این‌ اقدام‌ فرانسویها خشنود نبودند و سلطان‌ عثمانی‌ را به‌ مخالفت‌ با این‌ كار برمی‌انگیختند، ولی‌ كاری‌ از پیش‌ نبردند (شبیكه‌، 508 -514؛ هاردی‌، 121). سرانجام‌، جشنهای‌ گشایش‌ این‌ آبراه در روزهای‌ 11- 15 شعبان‌ 1286 با حضور برخی‌ از سران‌ اروپا و حدود 6 هزار میهمان‌، برگذار شد. اسماعیل‌ در برگذاری‌ این‌ مراسم‌ چنان‌ شاهانه‌ رفتار كرد و هیأت‌ یك‌ سلطان‌ مستقل‌ به‌ خود گرفت‌ كه‌ سلطان‌ عثمانی‌ در آن‌ شركت‌ نكرد و 10 روز پس‌ از پایان‌ مراسم‌، فرمان‌ لغو امتیازات‌ خدیو از باب‌ عالی‌ صادر شد (شبیكه‌، 518؛ بستانی‌، 13/ 300؛ عمون‌، 220؛ IA, V(2)/ 1116). غرامتهای‌ پرداختی‌ حكومت‌ مصر به‌ شركت‌ فرانسوی‌ و هزینه‌های‌ سنگین‌ جشنها و خود بزرگ‌نماییهای‌ خدیو، حكومت‌ مصر را چنان‌ به‌ تنگنای‌ مالی‌ انداخت‌ كه‌ وی‌ در 1292ق‌/ 1875م‌ ناچار، 602 ،176سهم‌ مصر (حدود كمتر از نصف‌) از كانال‌ را به دولت‌ انگلیس‌ فروخت‌ و انگلستان‌ به‌صورت‌ سهامدار عمدۀ آن‌ درآمدو توجه‌ این‌ دولت‌ به‌ كانال‌، مصر و سودان‌ (دروازه‌های‌ هندوستان‌) چنان‌ شد كه‌ چند سال‌ بعد رسماً به‌ مداخله‌ و اشغال‌ آن‌ ممالك‌ پرداخت‌. به‌ این‌ ترتیب‌، مصر از این‌ بزرگ‌ترین‌ رخداد تمدن‌ قرن‌ در این‌ كشور، چندان‌ بهره‌ای‌ نیافت‌ و از نظر سیاسی‌ نیز بزرگ‌ترین‌ مانع‌ استقلال‌ آن‌ كشور به‌شمار آمد (شبیكه‌، 518 -519؛ هاردی‌، همانجا؛ بریتانیكا، V/ 900). 
از لحاظ اقتصادی‌ و مالی‌، دورۀ حكمرانی‌ اسماعیل‌ به‌رغم‌ ظاهر پر جنب‌ و جوش‌ و با رونق‌ آن‌، یك‌ حركت‌ شتاب‌آمیز به‌سوی‌ ورشكستگی‌ و سقوط بود. سالهای‌ نخست‌ فرمانروایی‌ او مقارن‌ جنگهای‌ داخلی‌ ا¸مریكا (جنگهای‌ انفصال‌: 1861- 1865م‌) و رونق‌ صادرات‌ پنبۀ مصر و افزایش‌ قیمت‌ جهانی‌ آن‌ شد؛ اما با پایان‌ گرفتن‌ آن‌ جنگ‌ و صدور دوبارۀ پنبۀ آمریكا، بازار صادرات‌ پنبۀ مصر راكد شد و قیمت‌ آن‌ سقوط كرد. بی‌نظمی‌ طغیانهای‌نیل‌ در زمان‌او بیشتر بود و از این‌راه‌ خسارتهای‌ فراوانی‌ به‌ كشاورزی‌وارد شد و نیز در اواخر فرمانروایی‌او (1294ق‌/ 1877م‌) خشك‌سالی‌ در مصر به‌ قحطی‌ و گرسنگی‌ انجامید. اسماعیل‌، با اینكه در آغاز حكومت‌، عمویش‌ را به‌ سبب‌ استقراض‌ از خارج‌ سرزنش‌ می‌كرد، ولی‌ برنامه‌های‌ جاه‌طلبانه‌ و هوسبازیهای‌ پر خرج‌، او را بر آن‌ داشت‌ كه در همان‌ سال‌ دوم‌ حكمرانی‌ 5 میلیون‌ لیره‌ با بهرۀ گزاف‌ وام‌ گیرد. این‌ استقراضها چندان‌ ادامه‌ یافت‌ كه دولت‌، هرگز توان‌ بازپرداخت‌ آنها را نداشت‌ و اعتماد و اعتبار كافی‌ برای‌ استقراضهای‌ دیگر نماند. مبلغ‌ قرضهای‌ مصر كه در آغاز حكمرانی‌ اسماعیل‌ كمی‌ بیش‌ از 3 میلیون‌ لیره‌ بود، در اواخر فرمانروایی‌ او به‌ 91 میلیون‌ لیره‌ رسید. حال‌ آنكه‌، افزون‌ بر كاخها و اموال‌ منقول‌ خدیو، زمینهای‌ شخصی‌ او از 70 هزار فدان‌ (فدان‌ = 200 ،4 مترمربع‌) در آغاز حكمرانی‌ به‌ حدود یك‌ میلیون‌ فدان‌ از بهترین‌ زمینهای‌ مزروعی‌ در اواخر فرمانروایی‌ او رسیده‌ بود (شبیكه‌، 520 -521؛ برای‌ تفصیل‌، نك‍ : رمضان‌، 79-96). وضع‌ مالی‌ مصر از 1292ق‌/ 1875م‌ چنان‌ دچار بحران‌ شد كه‌ برای‌ جلب‌ اعتماد وام‌ دهندگان‌، اسماعیل‌ درخواست‌ كرد یك‌ هیأت‌ كارشناس‌ مالی‌ انگلیس‌ به‌ مصر آید. نتیجۀ بررسی‌ هیأت‌ این‌ بود كه‌ پول‌ وامها درموارد بی‌حاصل‌ و جنگهای‌ پر هزینه‌ به‌ باد رفته‌ است‌ و پیشنهاد كرد همۀ قرضها یك‌ كاسه‌ گردد و طی‌ زمان‌ و بهره‌ای‌ مشخص‌ بازپرداخت‌ شود؛ با این‌ شرط كه‌ یك‌ هیأت‌ مالی‌ اروپایی‌ بر مالیۀ مصر نظارت‌ كند (شبیكه‌، 523). سرانجام‌، مقرر شد كه‌ همۀ وامهای‌ مصر به‌ مبلغ‌ 91 میلیون‌ لیره در یك‌ «صندوق‌ مشترك‌» جمع‌، و با بهرۀ 7% به‌ مدت‌ 65 سال‌ بازپرداخت‌ شود (همو، 524). سپس‌ یك‌ هیأت‌ 5 نفری‌ (دو انگلیسی‌، دو مصری‌ و یك‌ فرانسوی‌) برای‌ بررسی‌ درآمدهای‌ دولتی‌ مصر تشكیل‌ یافت‌. هیأت‌ پیشنهاد كرد، خدیو اختیارات‌ مطلقۀ خود را به‌ یك‌ هیأت‌ دولت‌ مسئول‌ بسپارد (همو، 525). خدیو ناچار به‌ این‌ پیشنهاد تن‌ در داد و فرمان‌ تشكیل‌ هیأت‌ وزیران‌ جدید را به‌ ریاست‌ نوبار پاشا صادر كرد. در این‌ هیأت‌ وزیران‌ كه در 28 رجب‌ 1295ق‌/ 28 اوت‌ 1878م‌ تشكیل‌ شد، یك‌ وزیر انگلیسی‌ (ویلسُن‌) و یك‌ وزیر فرانسوی‌ (دو بلینیر) وزارتهای‌ مالیه‌ و كار را در اختیار گرفتند (همو، 525 -526). بدین‌سان‌، مصر دوران‌ خدیو، استقلال‌ خود را تا حدی‌ از دست‌ داد. 
بحران‌ ناشی‌ از تجدد و اروپاگرایی‌ در مصر به‌ اوج‌ خود نزدیك‌ می‌شد. در واقع‌، سیاستهای‌ محمدعلی‌ و به‌ویژه‌ اسماعیل‌ دگرگونیهای‌ متعدد و متناقضی‌ در جامعۀ مصر پدید آورده‌ بود. اگر محمدعلی‌ برای‌ كسب‌ استقلال‌ از عثمانی‌ و ورود به دنیای‌ جدید به‌ اروپا روی‌ آورد، در زمان‌ اسماعیل‌ این‌ اروپا بود كه‌ برای‌ به‌ بند كشیدن‌ مصر آمد (شكری‌، 143). گسترش‌ شبكۀ ارتباطی‌ و مالی‌ در مصر و رونق‌ تجارت‌ خارجی‌، روابط با اروپا را وسیع‌تر، و حضور اروپاییان‌ را در مصر افزون‌تر كرد. سوداگران‌ بیگانه‌ با استفاده‌ از كاپیتولاسیون‌ سودهای‌ هنگفت‌ می‌بردند و درآمدهای‌ خود را به‌ خارج‌ از مصر منتقل‌ می‌كردند. از این‌رو، تناقضهای‌ چندی‌ در زندگی‌ اجتماعی‌ و اقتصادی‌ مصریان‌ آشكار شد: ریخت‌ و پاشهای‌ بی‌حساب‌ فرمانروای‌ مصر و وضع‌ انواع‌ مالیاتهای‌ خانمان‌ برانداز (رمضان‌، 99-102)؛ گرایش‌ حاكمان‌ مصر به‌ استقلال‌ در عین‌ وابستگی‌ عملی‌ به دولتها و محافل‌ مالی‌ غرب‌؛ رونق‌ صنایع‌ و بازرگانی‌ در شهرها در عین‌ تنگدستی‌ و واماندگی‌ مردم‌ در روستاها؛آگاهی‌نسبی‌ اقلیت‌ روشنفكر در عین‌ بی‌خبری‌ اكثریت‌جامعه‌؛ منافع‌ بازرگانان‌ بیگانه در برابر منافع‌ شهرنشینان‌ و طبقات‌ متوسط (عنایت‌، 14- 15)؛ ظهور گروه‌ جدیدی‌ از افسران‌ بومی‌ مصر در برابر اشراف‌ نظامی‌ ترك‌؛ پدید آمدن‌ مالكیتهای‌ ارضی‌ بزرگ‌ در عین‌ خرابی‌ وضع‌ روستاییان‌ و آشكار شدن‌ برخی‌ شورشهای‌ روستایی‌ (لاپیدوس‌، 617 -616 )؛ نفوذ اندیشۀ دموكراسی‌ غربی‌ در میان‌ روشنفكران‌ مصری‌ در عین‌ مخالفت‌ سیاستهای‌ رسمی‌ اروپا با برقراری‌ یك‌ نظام‌ سیاسی‌ منطبق‌ بر مصالح‌ جامعۀ مصر (شكری‌، 213).