اسماعیل، امام زاده

اِسْماعيل‌، اِمام‌زاده‌، بقعۀمتعلق‌ به‌يكی‌ از اعقاب ‌امام‌ حسن‌(ع‌) در اصفهان‌. سلسله‌ نسب‌ اسماعيل‌ در كتيبۀ بقعه‌ ذكر شده‌ است‌ (نك‍ : گدار، 139 ؛ قس‌: جابري‌، 186). جايگاه‌ امام‌زاده‌ اسماعيل‌ در تاريخ‌ عالم‌آراي‌ عباسی‌ محلۀ «كليار» نوشته‌ شده‌، و صورت‌ كلمه‌ حاكی‌ از اين‌ است‌ كه‌ به‌ نحوي‌ با اطلاق‌ كنونی‌، يعنی‌ «گلبهار» كه‌ امام‌زاده در نزديك‌ اين‌ محله‌ قرار دارد، مرتبط است‌ (اسكندر بيك‌، 2(2)/ 870؛ هنرفر، گنجينه‌...، 522؛ تحقيقات‌). 

كتيبه‌ها

بناي‌ فعلی‌ امام‌زاده‌ از دورۀ صفوي‌ است‌ و آن‌ را می‌توان‌ به‌ روايت‌ كتيبه‌ها و سنگهاي‌ قبور دريافت‌. قديم‌ترين‌ كتيبه‌اي‌ كه در اين‌ بنا وجود دارد، بر سنگ‌ قبر قاضی‌ صفی‌الدين‌ محمد بن‌ ملاعلی‌ زواره‌اي‌ عمدۀ القضات‌ (د 995ق‌) است‌ كه‌ اكنون‌ در ايوان‌ غربی‌ امام‌زاده‌ قرار دارد. احتمالاً ساختمان‌ مقبرۀ او را به‌ هنگام‌ برپا داشتن‌ بناي‌ كنونی‌ امام‌زاده‌ خراب‌ كرده‌اند. نوشته‌ها به‌ خطوط بنايی‌، ثلث‌ و نستعليق‌، و «عمل‌ صدرالدين‌ سنگ‌تراش‌» است‌. بناي‌ امام‌زاده‌ گويا در دورۀ شاه‌ عباس‌ اول‌ (سل 996 - 1038ق‌) آغاز شده‌، و در دورۀ شاه‌ صفی‌ (سل 1038-1052ق‌) پايان‌ يافته‌ است‌. كتيبه‌اي‌ از كاشی‌ معرق‌ به‌ خط ثلث‌ و به‌ قلم‌ محمدرضا امامی‌ در 1043ق‌، بر ايوان‌ اصلی‌ بنا تعبيه‌ شده‌ است‌ (گدار، 142 ,135 -134 ؛ نيكزاد، 127- 128؛ هنرفر، همان‌، 534 - 535). همچنين‌ سنگ‌ نبشته‌اي‌ به‌ خط ثلث‌ و به‌ قلم‌ محمد محسن‌ امامی‌ دربارۀ تعمير ساختمان‌ در 1114ق‌/ 1702م‌ يعنی‌ زمان‌ شاه‌ سلطان‌حسين‌ (سل 1105- 1135ق‌) موجود است‌. پيرامون‌ آن‌ اشعاري‌ است‌ در ستايش‌ شاه‌، و جمله‌اي‌ در اهتمام‌ محمد ابراهيم‌ بيك‌ براي‌ كار ساختمان‌، به‌ خط نستعليق‌ به‌ قلم‌ «علی‌نقی‌الامامی‌». بر ديوار سمت‌ راست‌ (غربی‌) ايوان‌، سنگ‌ نبشته‌اي‌ از همين‌ خطاط به‌ خط ثلث‌ در بردارندۀ امري‌ است‌ كه‌ شاه دربارۀ معافيت‌ مردم‌ محلۀ امام‌زاده‌ از «تكليف‌ يراق‌ پوشی‌ ايام‌ عاشورا» مقرر كرده‌ است‌. در دالان‌ عريض‌ مدخل‌ امام‌زاده‌، كتيبه‌اي‌ گچ‌بري‌ به‌ خط نستعليق‌ و به‌ قلم‌ محمد صالح‌ اصفهانی‌، مضمون‌ شعري‌ است‌ كه‌ بخشی‌ از آن‌ ماده‌ تاريخ‌ مرمت‌ بنابه‌وسيلۀ محمدابراهيم‌بيك‌ در 1111ق‌ است‌ (گلدار،135, 137, 139). كتيبه‌اي‌ بر كاشی‌ حاوي‌ نسب‌ نامۀ اسماعيل‌ به‌ خط نسخ‌ در همين‌ دالان‌ قرار دارد و نوشتۀ ديگر آن‌ آيۀ الكرسی‌ است‌. كتيبه‌اي‌ در خود حرم‌ آياتی‌ از سورۀ مُلك‌ را در برمی‌گيرد، و نوشته‌اي‌ ديگر عبارت‌ «مقرب‌ الخاقان‌ محمد ابراهيم‌ بيك‌ يوزباشی‌» را دارد كه‌ شايد آذينهاي‌ درون‌ بقعه‌ هم‌ به دست‌ همين‌ محمد ابراهيم‌ ترميم‌ شده‌ است‌. كتيبۀ روي‌ گريو گنبد، كاشی‌ معقلی‌، و مشتمل‌ است‌ بر سورۀ توحيد و آيه‌اي‌ از سورۀ بقره‌، و نيز نام‌ بنّا كه‌ حسينعلی‌ است‌ (نك‍ : همو، 141 ,139-140).

وضعيت‌ بنا

مجموعۀ بناي‌ امام‌زاده‌ اسماعيل‌ كه‌ برخی‌ كتيبه‌هاي‌ آن‌ اجمالاً معرفی‌ شد، مشتمل‌ است‌ بر حرم‌ امام‌زاده‌ و متعلقات‌ آن‌ همچون‌ دهليز، هشتی‌، دالان‌ و مقبرۀ درويشان‌، صحن‌ و مدرسۀ علميه‌ و مدخل‌ چهار سوق‌ كه‌ پيوسته‌ به‌ حرم‌، مقبره‌ و مسجد شعيا قرار دارد. ناهمگونی‌ مجموعه‌، بازگو كنندۀ تطور تاريخی‌ - معماري‌ آن‌ است‌. در داخل‌ حرم‌ ديوارها، طاقچه‌ها، نورگيرها، مقرنسها، گنبد و ... اغلب‌ با گل‌ و بوته‌هاي‌ گچی‌ به‌ رنگهاي‌ طلايی‌، قرمز و سرمه‌اي‌ تزيين‌ شده‌اند. بيشترسطح‌ازاره‌ را سنگهاي‌ 6 گوشۀگل‌برجسته‌ پوشانده‌ است‌. ضريح‌ امام‌زاده‌ منبت‌ و خاتم‌ است‌ و شبّاك‌ فلزي‌ دارد (نك‍ : سديدالسلطنه‌، 75؛ گدار، 141 ,134 -131 ؛ نورصادقی‌، 152؛ تحقيقات‌). هولتسر (د 1911م‌/ 1329ق‌)، مأمور تلگرافخانۀ اصفهان‌، در يادداشتهاي‌ خود سنگ‌ گور را مرمري‌ ذكر می‌كند (ص‌ 101). شبكۀ قوسی‌ (كاربندي‌) گنبد همچون‌ گنبدهاي‌ مساجد بزرگ‌ اصفهان‌ مبتنی‌ بر سكنج‌ است‌ (نورصادقی‌، همانجا؛ EWA, XII/ 620-621). طرح‌ و نقش‌ درونی‌ اين‌ گنبدها نشان‌ دهندۀ علاقۀ عمومی‌ هنرمندان‌ مسلمان‌ به‌ نمود آرايشی‌ آثاري‌ است‌ كه‌ خلق‌ كرده‌اند. اين‌ گنبد از بيرون‌ با نقوش‌ و رنگهاي‌ روشن‌ كاشی‌ معرق‌ زينت‌ يافته‌ است‌ و به‌ نظر می‌رسد كه‌ مربوط به دوران‌ شاه‌عباس‌ و شاه‌صفی‌ باشد (نورصادقی‌، همانجا؛ هنرفر، گنجينه‌، 524، 537؛ تحقيقات‌). 
در موازات‌ ضلع‌ شمالی‌ گنبدخانۀ حرم‌، دهليزي‌ با پوشش‌ قوسی‌ وجود دارد كه‌ بر ديوارهاي‌ گچی‌ آن‌ شمايل‌ حضرت‌ علی‌ و حسنين‌(ع‌)، و ابوالفضل‌ العباس‌ مشاهده‌ می‌شود. ازاره‌ها از كاشی‌ است‌ و ستاره‌هاي‌ كوچك‌ 8 پر آن‌ 7 رنگ‌ است‌. در انتهاي‌ شرقی‌ آن‌ دري‌ منبت‌ به‌ سمت‌ مقبرۀ شعيا وجود دارد كه‌ نامهاي‌ امامان‌ بر آن‌ حك‌ شده‌، و گمان‌ می‌رود كه در دورۀ آل‌ مظفر (حك 718- 795ق‌) ساخته‌ شده‌ است‌ (جابري‌، 189؛ مجدزاده‌، 79، 80؛ تحقيقات‌). 
درِ انتهاي‌ شمالی‌ راهرو به‌ يك‌ هشتی‌ با آذينهاي‌ معقلی‌ آجر و كاشی‌ باز می‌شود. طاق‌ آن‌ بلند است‌ و قبه‌اي‌ دارد كه‌ از داخل‌ زينتهاي‌ گچی‌ آن‌ منقوش‌ به‌ گل‌ و بوته‌ است‌. در غربی‌ هشتی‌ به‌ اتاقی‌ سكودار پيوسته‌ است‌ كه‌ معبري‌ است‌ براي‌ ورود به‌ فضايی‌ ساده‌ با ديواره‌هاي‌ گچی‌ داراي‌ سكنج‌. در اين‌ اتاق‌ تصاويري‌كوچك‌ از حضرت‌علی‌(ع‌) و چند درويش‌ به‌ چشم‌ می‌خورد. درِ شمالی‌ هشتی‌ به دالان‌ ورودي‌ امام‌زاده‌ می‌پيوندد كه‌ طاق‌ كاربندي‌ دارد و به‌ نقشهايی‌ چون‌ گل‌ و مرغ‌ آراسته‌ شده‌ است‌، و البته‌ مانند ديگر قسمتهاي‌ بنا، بخشهايی‌ از تزيينات‌ آن‌ ريخته‌، و از بين‌ رفته‌ است‌. پشت‌ ديوار غربی‌ دالان‌، مقبرۀ موسوم‌ به درويشان‌ قرار دارد كه‌ شباك‌ چوبی‌ حايل‌ و گره‌ چينی‌، آن‌ را از دالان‌ جدا كرده‌ است‌ (نك‍ : هولتسر، همانجا؛ گدار، 139 ؛ نورصادقی‌، 151؛ تحقيقات‌). ايوان‌ كاشی‌ كاري‌ امام‌زاده‌ واسطۀ ميان‌ اين‌ دالان‌ با صحن‌ است‌. دري‌ مرصع‌ داشته‌ كه‌ زمانی‌ اجزاء آن‌ به‌ سرقت‌ رفته‌ است‌ و در نتيجه‌ بعداً باقی‌ماندۀ آن‌ را هم‌ برداشته‌اند (نك‍ : طهرانی‌، 131؛ نور صادقی‌، همانجا؛ نيكزاد، 123). 
مجموعه داراي‌ صحنی‌ وسيع‌ است‌ كه در عين‌ حال‌ گذرگاهی‌ است‌ براي‌ اهالی‌ محل‌. حجره‌هاي‌ طلاب‌ در قسمت‌ شمالی‌ آن‌ است‌. از جمله‌ اجزاء قابل‌ ملاحظۀ صحن‌ دو سنگاب‌ است‌. در اطراف‌ صفه‌هايی‌ وجود دارد كه‌ پشت‌ بغلهاي‌ آنها از كاشيهاي‌ 7 رنگ‌ با زمينه‌هاي‌ آبی‌، زرد و سبز پوشيده‌ شده‌ است‌. ورودي‌ چارسوق‌ در گوشۀ جنوب‌ غربی‌ صحن‌ است‌. اين‌ چار سوق‌ گنبدي‌ بزرگ‌ و آجري‌ با رسمی‌ بندي‌ دارد (نك‍ : نورصادقی‌، 150؛ هنرفر، همان‌، 521، 538؛ تحقيقات‌). 

مقبره‌ و مسجد شعيا

وجه‌ تسميۀ مسجد كهن‌ شعيا انتساب‌ آن‌ به‌ يكی‌ از انبياي‌ بنی‌ اسرائيل‌ است‌، اما از مدفن‌ او در اصفهان‌، در منابع‌ قديم‌ مسلمانان‌ يادي‌ نشده‌ است‌. در عين‌ حال‌ يهودي‌ نشين‌ بودن‌ اصفهان‌ در گذشته‌ شيوع‌ فرهنگ‌ يهودي‌ را در آنجا امري‌ طبيعی‌ می‌نمايد. مسجد موسوم‌ به‌ شعيا به‌ موجب‌ كتيبۀ مورخ‌ 1112ق‌ اولين‌ مسجدي‌ بوده‌ است‌ كه در اصفهان‌ ساخته‌ شده‌، و آن‌ را «ابوالعباس‌ مفتی‌» (؟) در زمان‌ حضرت‌ علی‌(ع‌) بر پا داشته‌ است‌ (نك‍ : طهرانی‌، 131-132؛ گدار، 132؛ مجدزاده‌، 77- 78)؛ اما صاحب‌ مجمل‌ التواريخ‌ و القصص‌ در 520ق‌/ 1126م‌ راجع‌ به‌ اولين‌ مسجد اصفهان‌ می‌نويسد: «جامع‌ [محله‌] خوشينيان‌ نخستين‌ مسجد بود كه‌ به‌ اصفهان‌ كردند در اسلام‌ و بناء آن‌ ابوخناس‌ مولاي‌ عمر بن‌ خطاب‌ كرد در خلافت‌ علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (ع‌)» (ص‌ 524؛ نيز هنرفر، همان‌، 521). 
يك‌ درگاه‌ از حرم‌ امام‌زاده‌ راه‌ به‌ مقبرۀ شعيا دارد. اين‌ مقبره‌ به‌ اندازۀ امام‌زاده‌ مزين‌ نيست‌، ولی‌ طاق‌ آن‌ قطاربندي‌ است‌ و ضريح‌ چوبی‌ گره‌ چينی‌ دارد. قبر گچی‌ شعيا داراي‌ 6 وجه‌ است‌ و تقريباً 6/ 1 متر ارتفاع‌ دارد. دهانه‌اي‌ بزرگ‌ فضاي‌ مقبره‌ و مسجد را پيوند می‌دهد. در همسايگی‌ شمالی‌ اين‌ فضا ساختمان‌ لاحق‌ مسجد واقع‌ شده‌ است‌ كه‌ مركب‌ از يك‌ ايوان‌ و شبستانی‌ است‌ كه در امتداد حياط جاي‌ گرفته‌، و انتهاي‌ جنوبی‌ طول‌ آن‌ پهلوي‌ ايوان‌ است‌ (نك‍ : گدار، 132 -131؛ نيز تحقيقات‌). ايوان‌ كم‌ عمق‌ مسجد داراي‌ دهانه‌اي‌ به‌ بلندي‌ حدود 8/ 7 متر است‌ و پايه‌هايی‌ كوتاه‌ و تقريباً مساوي‌ با ثلث‌ ارتفاع‌ خود قوس‌ دارد. در ايوان‌ محرابی‌ از كاشی‌ و آجر كه‌ جزئی‌ از آن‌ نيز مرمري‌ است‌، وجود دارد و داراي‌ كتيبه‌هايی‌ از دورۀ صفوي‌ است‌. اكنون‌ قسمت‌ زيرين‌ مناره در شبستان‌ مسجد، و مابقی‌ بر بام‌ آن‌ قرار دارد. اين‌ منارۀ ستبر احتمالاً از سدۀ 6ق‌/ 12م‌ است‌ و سرمناره‌ كه‌ باريك‌ و كاشی‌ كاري‌ است‌، از اضافات‌ بعدي‌ است‌ (نك‍ : اسميث‌، 331 ؛ گدار، 141-142 ,134؛ نيز تحقيقات‌). 
اجزاء مختلف‌ بناي‌ امام‌زاده‌ اسماعيل‌ را در دورۀ معاصر مرمت‌ كرده‌اند، و در زمرۀ ابنيۀ تاريخی‌ ايران‌ ثبت‌ شده‌ است‌ (نك‍ : جابري‌، اسميث‌، نيكزاد، همانجاها؛ گدار، 131؛ هنرفر، «گزارش‌...»، 58). 

مآخذ

اسكندربيك‌ منشی‌، عالم‌آراي‌ عباسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ جابري‌ انصاري‌، حسن‌، تاريخ‌ اصفهان‌ و ري‌، اصفهان‌، 1321ش‌؛ سديد السلطنه‌، محمدعلی‌، سفرنامه‌، به‌ كوشش‌ احمد اقتداري‌، تهران‌، 1362ش‌؛ طهرانی‌، جلال‌الدين‌، «اصفهان‌»، گاهنامه‌، طهران‌، 1312ش‌؛ مجدزادۀ صهبا، جواد، «درِ تاريخی‌ امام‌زاده‌ اسماعيل‌ اصفهان‌»، يادگار، تهران‌، 1323ش‌، س‌ 1، شم 4؛ مجمل‌ التواريخ‌ و القصص‌، به‌ كوشش‌ محمدتقی‌ بهار، تهران‌، 1318ش‌؛ نورصادقی‌، حسين‌، اصفهان‌، تهران‌، 1316ش‌؛ نيكزاد اميرحسينی‌، كريم‌، تاريخچۀ ابنيۀ تاريخی‌ اصفهان‌، اصفهان‌، 1335ش‌؛ هنرفر، لطف‌الله‌، «گزارش‌ نمايندۀ باستان‌شناسی‌ اصفهان‌»، آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1336ش‌، س‌ 28، شمـ 1؛ همو، گنجينۀ آثار تاريخی‌ اصفهان‌، اصفهان‌، 1344ش‌؛ تحقيقات‌ ميدانی‌ مؤلف‌؛ نيز: 

EWA ; Godard , A . , «Iṣfahān», Athār- é Irān, Paris , 1937 , vol . II(1) ; Höltzer, E., Persien vor 113 Jahren, ed. M. Assemi, Tehran, 1977; Smith, M. B., «The Manārs of Iṣfahān», Athār- é Irān, Paris, 1936, vol. I(2). 
يدالله‌ غلامی‌