اسعد افندی

اَسْعَدْ اَفَنْدی‌، محمد (18 ربیع‌ الاول‌ 1204- ربیع‌ الاول‌ 1264ق‌/ 6 دسامبر 1789- فوریۀ 1848م‌)، وقایع‌ نگار، مورخ‌ و از نویسندگان‌ و مترجمان‌ نامدار دولت‌ عثمانی‌. تبار او از روستای‌ مردیوانلی‌ (نردبانلو) از توابع‌ قصبۀ عربگیر واقع‌ در استان‌ مالاتیا یا ملطیه‌ است‌. پدرش‌ احمد به‌ استانبول‌ آمد و ضمن‌ تحصیل‌، به‌ كتاب‌ فروشی‌ و صحافی‌ پرداخت‌ و سپس‌ به‌ مقام‌ ریاست‌ این‌ صنف‌، یعنی‌ شیخ‌ صحافها (صحافلر شیخی‌) رسید. از این‌ رو، پسرش‌ اسعد محمد نیز به‌ صحافلر شیخی‌ زاده‌ معروف‌ شد و در آثارش‌ خود را شیخ‌ زاده‌ معرفی‌ می‌كرد (IV/ 363 ,IA؛ «دائرة‌المعارف‌ دیانت‌...»، XI/ 341؛ ثریا، 1/ 339). 
اسعد افندی‌ در استانبول‌ زاده‌ شد و نزد پدر و استادان‌ دیگر آموزش‌ دید (اینال‌، 323 ؛ بانارلی‌، 842). در سالهایی‌ كه‌ پدرش‌ قاضی‌ قدس‌ و مصر بود، اسعد نیز نزد او به‌ سر می‌برد و در همان‌ ایام‌ زبان‌ عربی‌ را آموخت‌. پس‌ از چندی‌ پدرش‌ به‌ سمت‌ قضای‌ مدینۀ منوره‌ تعیین‌ شد، اما در رفتن‌ به‌ محل‌ مأموریت‌، كشتی‌ در سوئز دچار سانحه‌ شد و پدر اسعد و همراهانش‌ غرق‌ شدند (1219ق‌/ 1804م‌)، ولی‌ اسعد كه‌ در این‌ هنگام‌ 15 ساله‌ بود، همراه‌ برادرزاده‌اش‌ خود را به‌ ساحل‌ رساند و از آنجا نزد خورشید پاشا والی‌ مصر، و سپس‌ به‌ استانبول‌ رفت‌ (اینال‌، همانجا؛ لوند، I/ 331). در استانبول‌ تحت‌ حمایت‌ حالت‌ افندی‌ (ثریا، 1/ 339) به‌ تكمیل‌ تحصیلات‌ خود پرداخت‌ (اینال‌، همانجا). در 1223ق‌/ 1808م‌ عنوان‌ مدرسی‌ یافت‌ و در نواحی‌ مختلف‌ به‌ تدریس‌ پرداخت‌ (اینال‌، لوند، همانجاها) و سپس‌ در شهرهای‌ آداپازاری‌، بیرگه‌ و كوتاهیه‌ به‌ شغل‌ نایبی‌ (عنوان‌ حكام‌ شرع‌) اشتغال‌ ورزید («دائرۀالمعارف‌ دیانت‌»، ، IA نیز لوند، همانجاها). آنگاه‌ در «باب‌ مشیخت‌» و بعد به‌ عنوان‌ منشی‌ وقایع‌ نزد قاضی‌ استانبول‌ به‌ كار پرداخت‌. اسعد به‌ تدریج‌ شهرتی‌ به‌ دست‌ آورد و در رویدادهای‌ مهم‌ تاریخی‌ شركت‌ كرد؛ چنانكه‌ وقتی‌ سلطان‌ محمود دوم‌ به‌ الغای‌ تشكیلات‌ ینی‌چری‌ فرمان‌ داد («دائرة‌المعارف‌ ترك‌1»، XV/ 391؛ اینال‌، بانارلی‌، همانجاها)، اسعد مأموریت‌ یافت‌ تا متن‌ فرمان‌ را در مسجد سلطان‌ احمد قرائت‌ كند (اینال‌، بانارلی‌، نیز IA، همانجاها). سپس‌ به‌ مقام‌ منشیگری‌ ادارۀ اوقاف‌ كه‌ به‌ صدارت‌ عظمی‌ وابسته‌ بود، منصوب‌ شد. در همین‌ زمان‌ كتاب‌ اُسّ ظفر (نک‍ : آثار) را تألیف‌، و به‌ سلطان‌ تقدیم‌ كرد و از جانب‌ وی‌ مأموریت‌ یافت‌ كه‌ آن‌ را به‌ چاپ‌ رساند و این‌ امر مقدمات‌ خدمت‌ او را در مطبعۀ عامره‌ و تقویم‌ خانه‌ فراهم‌ ساخت‌ (اینال‌، همانجا)؛ تا اینكه‌ پس‌ از عزل‌ شافی‌ زاده‌ عطاءالله‌ از مقام‌ وقایع‌نگاری‌، در 15 صفر 1241ق‌/ 29 سپتامبر 1825م‌، به‌ جای‌ وی‌ به‌ این‌ سمت‌ منصوب‌ شد (جودت‌، 12/ 131؛ ثریا، اینال‌، همانجاها). 
اسعد افندی‌ در جنگ‌ روسیه‌ - عثمانی‌ با عنوان‌ قاضی‌ عسكر شركت‌ داشت‌ (1243ق‌/ 1828م‌) و پس‌ از بازگشت‌ از جنگ‌ در همان‌ سال‌ قاضی‌ عسكر اسكودار شد (اینال‌، نیز IA، همانجاها). یك‌ سال‌ بعد از سمت‌ خود بركنار شد، ولی‌ پس‌ از چندی‌ از او دلجویی‌ به‌ عمل‌ آمد و یالووا را به‌ عنوان‌ آرپالیق‌ (ه م‌) به‌ او دادند. سپس‌ مأمور سرشماری‌ عمومی‌ در شهر صوفیا شد (اینال‌، همانجا). پس‌ از بازگشت‌، به‌ سردبیری‌ روزنامۀ رسمی‌ جدید الانتشار دولت‌ عثمانی‌ با عنوان‌ تقویم‌ وقایع‌، و نیز به‌ مقام‌ نظارت‌ تقویم‌ خانه‌ و دار الطباعه‌ ارتقا یافت‌ (ثریا، همانجا). در 1251ق‌/ 1835م‌ به‌ عنوان‌ سفیر فوق‌العاده‌ برای‌ تبریك‌ جلوس‌ محمدشاه‌ قاجار به‌ ایران‌ آمد (همانجا؛ اونات‌، 236 ؛ اینال‌، 323 ؛ اسناد...، 154). پس‌ از چندی‌ از نظارت‌ تقویم‌ خانه‌ بركنار، و سپس‌ قاضی‌ عسكر روم‌ ایلی‌ شد (لوند، I/ 332؛ اینال‌، 324). در 1255ق‌/ 1839م‌ در آغاز تنظیمات‌ خیریه‌ به‌ عضویت‌ مجلس‌ احكام‌ عدلیه‌ درآمد (ثریا، 1/ 339؛ كاینار، I/ 223؛ لوند، همانجا). در 1257ق‌/ 1841م‌ نقیب‌ الاشراف‌، و در 1260ق‌/ 1844م‌ صدر و قاضی‌ روم‌ ایلی‌ شد. آنگاه‌ به‌ عضویت‌ مجلس‌ «اصلاح‌ مكاتب‌ صبیان‌» و «مجلس‌ معارف‌ عمومیه‌» درآمد. در 1263ق‌/ 1847م‌، هنگام‌ تشكیل‌ معارف‌ عمومیه‌، ناظر (وزیر) این‌ تشكیلات‌ جدید شد؛ بدین‌سان‌، وی‌ نخستین‌ وزیر معارف‌ عثمانی‌ محسوب‌ می‌شود. پس‌ از عزل‌ از این‌ مقام‌ در 1264ق‌/ 1848م‌ ریاست‌ مجلس‌ معارف‌ عثمانی‌ را بر عهده‌ گرفت‌ (ثریا، اینال‌، لوند، نیز IA، همانجاها) و سرانجام‌، در همین‌ سال‌ درگذشت‌ و در محوطۀ كتابخانۀ خود در محلۀ یره‌ باتان‌، در نزدیكی‌ ایاصوفیه‌، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ثریا، 1/ 340؛ بروسه‌لی‌، 3/ 25). 
اسعد افندی‌، دانشمندی‌ سخنور، آگاه‌ به‌ امور زمان‌، كتاب‌ خوان‌ و كتاب‌ دوست‌ بود (اینال‌، همانجا). در كتابخانۀ خود كه‌ در 1262ق‌/ 1846م‌ تأسیس‌ كرد، بیش‌ از 4 هزار جلد كتاب‌ كه‌ بیشتر آنها را كتابهای‌ نفیس‌ خطی‌ تشكیل‌ می‌داد، گرد آورده‌ بود (IV/ 364, IA). بر بیشتر این‌ كتابها تعلیقاتی‌ نوشته‌ كه‌ آنها را با عبارت‌ «هوالمعین‌» مشخص‌ كرده‌ است‌ (اینال‌، همانجا). امروزه‌ این‌ كتابها در كتابخانۀ سلیمانیه‌ در بخش‌ مخصوصی‌ كه‌ به‌ نام‌ خود او معروف‌ است‌، نگاهداری‌ می‌شود (IA، همانجا). وی‌ به‌ زبانهای‌ فارسی‌ و عربی‌ نیز تسلط كامل‌ داشت‌ (بانارلی‌، 842 ؛ كوپرولو، 297). بانارلی‌ گرچه‌ او را نویسنده‌ای‌ پركار و بزرگ‌ترین‌ نمایندۀ نهضت‌ ساده‌ كردن‌ و پالایش‌ (سره‌ سازی‌) زبان‌ و نثر تركی‌ در سدۀ 13ق‌/ 19م‌ می‌داند، اما بر آن‌ است‌ كه‌ آثارش‌ از نظر هنری‌ ارزش‌ والایی‌ ندارند و به‌ ویژه‌ زبان‌ این‌ نوشته‌ها بسیار خشك‌ و بی‌روح‌ است‌، چنانكه‌ پس‌ از انتشار سفرنامۀ تونا، محمود دوم‌ شیوۀ نوشتاری‌ آن‌ را بسیار غامض‌ و غیر قابل‌ فهم‌ دانست‌ و فرمان‌ داد آن‌ را بار دیگر به‌ زبانی‌ ساده‌ بنویسد (ص‌ 842-843). با اینهمه‌، او نخستین‌ نویسنده‌ای‌ است‌ كه‌ پیش‌ از تنظیمات‌ خیریه‌ لزوم‌ پالایش‌ زبان‌ تركی‌ را پیش‌ كشید. اسعد افندی‌ نظریه‌های‌ خود را در این‌ زمینه‌ در حاشیۀ ترجمۀ مستطرف‌ (نک‍ : آثار) نوشته‌ است‌ (كوپرولو، 297-298). می‌توان‌ گفت‌ كه‌ توصیه‌های‌ محمود دوم‌ و كوشش‌ اسعد افندی‌ در روزنامۀ تقویم‌ وقایع‌ نخستین‌ گام‌ در تاریخ‌ روزنامه‌ نگاری‌ تركیه‌، برای‌ سره‌ نویسی‌ نوشتار تركی‌ به‌ شمار می‌آید (بانارلی‌، همانجا). 

آثار

از اسعد افندی‌ آثار فراوانی‌ در زمینه‌های‌ مختلف‌ باقی‌ مانده‌ است‌ كه‌ مهم‌ترین‌ آنها یاد می‌شود: 

الف‌ - چاپی‌

1. اُسّ ظفر. موضوع‌ این‌ كتاب‌ دربارۀ وقایع‌ خیریه‌ و چگونگی‌ الغای‌ تشكیلات‌ ینی‌چریها در زمان‌ فرمانروایی‌ سلطان‌ محمود دوم‌ است‌. این‌ اثر در 1243ق‌/ 1827م‌ و نیز در 1293ق‌/ 1876م‌ در استانبول‌ چاپ‌ شده‌ است‌. كوسن‌ دو پرسوال‌، متن‌ كامل‌ كتاب‌ را به‌ فرانسه‌ ترجمه‌، و در پاریس‌ منتشر كرد. ترجمۀ یونانی‌ آن‌ نیز در 1288ق‌/ 1871م‌ منتشر شده‌ است‌. همچنین‌ بخشهایی‌ از آن‌ به‌ روسی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. 
2. اسئله‌ و اجوبه‌، ترجمۀ تركی‌ رساله‌ای‌ به‌ عربی‌ نوشتۀ خواجه‌ عمر آق‌ شهری‌ دربارۀ امتحان‌. این‌ اثر در 1250ق‌/ 1834م‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 
3. ترجمۀ مستطرف‌، ترجمۀ تركی‌ كتاب‌ عربی‌ المستطرف‌ فی‌ كل‌ فن‌ مستظرف‌ تألیف‌ محمد بن‌ احمد خطیب‌ ابشیهی‌ در علم‌ محاضرات‌. این‌ كتاب‌ نخستین‌ بار به‌ فرمان‌ محمود دوم‌ به‌ قلم‌ اكمكچی‌ زاده‌ حافظ احمد افندی‌ و بار دیگر به‌ دست‌ اسعد افندی‌ ترجمه‌ شد كه‌ همو تعلیقاتی‌ نیز بر آن‌ افزوده‌ است‌. این‌ كتاب‌ در 1263ق‌/ 1846م‌ در استانبول‌ چاپ‌ شده‌ است‌ (بروسه‌لی‌، 3/ 25؛ IA، همانجا؛ عالی‌، 126، حاشیه‌). 
4. تشریفات‌ قدیمه‌، یا اصول‌ عتیقۀ تشریفات‌ دولت‌ علیۀ عثمانیه‌. این‌ كتاب‌ دربارۀ اصول‌ تشریفات‌ رسمی‌ دربار عثمانی‌، القاب‌ و عناوین‌ درباریان‌ و نیز تشكیلات‌ دولت‌ عثمانی‌ در زمان‌ سلیم‌ سوم‌، مصطفی‌ چهارم‌، محمود دوم‌ و عبدالمجید آگاهیهای‌ مفیدی‌ دربر دارد. این‌ اثر در 1287ق‌/ 1870م‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (IA, IV/ 364؛ اوزگه‌، III/ 1841).
5. الوردالمفید فی‌ شرح‌التجوید، كه‌ترجمه‌و شرح‌رسالۀ درّالیتیم‌ تألیف‌ محمد بِرگِوی‌ است‌ و در 1264، 1276 و 1298ق‌ در استانبول‌ چاپ‌ شده‌ است‌. 
6. كوكب‌ المسعود فی‌ كوكبۀ الجنود، ترجمۀ كتاب‌ السعی‌ المحمود فی‌ نظام‌ الجنود تألیف‌ شیخ‌ محمد جزایری‌ دربارۀ مشروعیت‌ نوآوریهای‌ محمود دوم‌ در امور نظامی‌ است‌. مترجم‌ مطالبی‌ نیز به‌ اصل‌ كتاب‌ افزوده‌ است‌ («دائرة‌المعارف‌ دیانت‌»، XI/ 344؛ بروسه‌لی‌، همانجا). 
7. پند نامه‌، منظومه‌ای‌ در راهنمایی‌ و تربیت‌ كودكان‌ كه‌ تاریخ‌ و محل‌ چاپ‌ آن‌ مشخص‌ نیست‌ (همانجا؛ «دائرة‌المعارف‌ دیانت‌»، XI/ 343). 

ب‌ - خطی‌

1. اختلاف‌ التوراتیین‌، نسخه‌ای‌ از آن‌ به‌ شمارۀ 3842 در مجموعۀ كتابهای‌ اسعد افندی‌ موجود است‌ ( دفتر...، 223). 
2. باغچۀ صفا اندوز، شامل‌ زندگی‌ نامۀ 206 نفر از شاعرانی‌ كه‌ از 1135-1251ق‌/ 1723- 1835م‌ در امپراتوری‌ عثمانی‌ می‌زیستند. می‌توان‌ گفت‌ این‌ كتاب‌ كه‌ در 1251ق‌ تألیف‌ شده‌، ذیل‌ تذكرۀ سالم‌ است‌. نسخه‌ای‌ به‌ خط مؤلف‌ به‌ شمارۀ 4040 در مجموعۀ كتابهای‌ اسعد افندی‌ موجود است‌ (اینال‌، 325 ؛ «فهرست‌...»، 604 ؛ IA, IV/ 365).
3. بیان‌ احوال‌ تونس‌، رساله‌ای‌ دربارۀ اوضاع‌ تونس‌ در زمان‌ فرمانروایی‌ عبدالمجید و والی‌ گری‌ احمد پاشا. نسخه‌ای‌ از آن‌ به‌ شمارۀ 6145 در كتابخانۀ استانبول‌ نگهداری‌ می‌شود (بروسه‌لی‌، 3/ 26؛ «دائرۀالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). 
4. تاریخ‌، مشتمل‌ بر رخدادهای‌ تاریخی‌ (از محرم‌ 1237 تا ذیحجۀ 1241/ اكتبر 1821 تا ژوئیۀ 1826) در دولت‌ عثمانی‌ كه‌ در دو جلد نوشته‌ شده‌ است‌، ولی‌ جلد اول‌ این‌ تاریخ‌ شامل‌ یادداشتهای‌ شانی‌ زاده‌ عطاءالله‌ است‌ كه‌ خود به‌ نوشتن‌ آنها توفیق‌ نیافته‌ بود (جودت‌، 1/ 12؛ «فهرست‌»، 175). از این‌ رو جلد اول‌ این‌ تاریخ‌ به‌ ذیل‌ شانی‌زاده‌ نیز معروف‌ است‌ (IA, IV/ 364). نسخه‌هایی‌ خطی‌ از این‌ كتاب‌ در كتابخانه‌های‌ مختلف‌ استانبول‌ نگهداری‌ می‌شود؛ از جمله‌ نسخه‌های‌ كاملی‌ از آن‌ در كتابخانۀ دانشگاه‌ استانبول‌ به‌ شمارۀ 6002 - 6005 (همانجا)،مجموعۀاسعدافندی‌ به‌شماره‌های‌ 2083 و 2084 و كتابخانۀ فاتح‌ (مخطوطات‌ علی‌ امیری‌) به‌ شمارۀ 49-51 موجود است‌ («فهرست‌»، 174-176).
5. دیوان‌ اشعار، كه‌ به‌ صورت‌ پراكنده‌ در مجموعۀ كتابهای‌ اسعد افندی‌ موجود است‌. طاهر سلام‌ بیك‌ نیز اشعار پراكندۀ او را مرتب‌ كرده‌ است‌ كه‌ با عنوان‌ دیوان‌ اسعد افندی‌ در همین‌ كتابخانه‌ به‌ شماره‌های‌ 3841، 3843، 3853 و 3854 نگهداری‌ می‌شود. این‌ دیوان‌ شامل‌ 102 قصیده‌ است‌ كه‌ به‌ سلطان‌ عبدالمجید تقدیم‌ شده‌ است‌ ( دفتر، 223- 224؛ «دائرۀالمعارف‌ دیانت‌»، XI/ 344).
6. دلایل‌ نبوت‌ نبینا، بحثی‌ است‌ با استناد به‌ مطالب‌ تورات‌ و انجیل‌ دربارۀ نبوت‌ حضرت‌ محمد (ص‌). نسخه‌های‌ آن‌ به‌ شماره‌های‌ 203 و 3842 (گ‌ 3 الف‌ - 10ب‌) در مجموعۀ اسعد افندی‌، و نیز نسخه‌ای‌ در كتابخانۀ دانشگاه‌ استانبول‌ به‌ شمارۀ 2875 موجود است‌ (همان‌، XI/ 343-344).
7. زیبای‌ تواریخ‌، ترجمۀ تركی‌ كتاب‌ مرآۀ الادوار و مرقاۀ الاخبار تألیف‌ مصلح‌ الدین‌ لاری‌ (د 979ق‌/ 1572م‌) است‌. نخستین‌ بار آن‌ را خواجه‌ سعدالدین‌، مؤلف‌ تاج‌ التواریخ‌، از فارسی‌ به‌ تركی‌ ترجمه‌ كرده‌ بود. اسعد افندی‌ در دیباچۀ كتاب‌ وعده‌ داده‌ است‌ كه‌ خود رویدادها را تا زمان‌ محمود دوم‌ پی‌ می‌گیرد، ولی‌ نه‌ تنها چنین‌ نكرد، بلكه‌ ترجمۀ تاریخ‌ عمومی‌ لاری‌ را نیز فقط تا دورۀ دیالمه‌ ادامه‌ داد («فهرست‌»، 64 -63 ؛ بروسه‌لی‌، همانجا). نسخۀ خطی‌ این‌ ترجمه‌ به‌ شمارۀ 2410 در مجموعۀ اسعد افندی‌ موجود است‌ («فهرست‌»، 64 ؛ «دائرۀالمعارف‌ دیانت‌»، XI/ 344). 
8. سفرنامۀ خیر، گزارشی‌ است‌ از بازدید محمود دوم‌ از داردانل‌ (چناق‌ قلعه‌) و ناحیۀ ادرنه‌ در 1247ق‌/ 1831م‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ به‌ خط مؤلف‌ در كتابخانۀ باستان‌ شناسی‌ در استانبول‌، و نیز نسخه‌هایی‌ دیگر در كتابخانۀ دانشگاه‌ استانبول‌ و كتابخانۀ برلین‌ (كتابهای‌ شرق‌) نگهداری‌ می‌شود. این‌ كتاب‌ با عنوان‌ سفر المودود فی‌ سفر العالی‌ السلطان‌ محمود به‌ دست‌ احمد نظیف‌ به‌ عربی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌ (همان‌، XI/ 343). 
9. آیات‌ الخیر، سفرنامۀ محمود دوم‌ در 1253ق‌/ 1837م‌ به‌ نواحی‌ تونا - دانوب‌ است‌. خلاصۀ آن‌ در مجموعۀ منشآت‌ او آمده‌، و نیز خلاصۀ دیگر آن‌ در روزنامۀ تقویم‌ وقایع‌ (1253ق‌، شم‍ 149) منتشر شده‌ است‌. تنها نسخۀ خطی‌ آن‌ نیز در كتابخانۀ سلیمانیه‌ به‌ شمارۀ 319 موجود است‌ (همانجا). 
10. شاهد المورخین‌، دربارۀ فن‌ ساختن‌ ماده‌ تاریخ‌ و زندگی‌ نامۀ شاعرانی‌ كه‌ در ساختن‌ ماده‌ تاریخ‌ مهارت‌ داشتند. نسخه‌های‌ آن‌ در كتابخانۀ فاتح‌ (مخطوطات‌ علی‌ امیری‌) به‌ شمارۀ 362-363 موجود است‌ (IA, IV/ 365). 
11. منشآت‌ اسعد افندی‌، شامل‌ گزارشهای‌ مختلف‌ و یادداشتهایی‌ دربارۀ موضوعات‌ گوناگون‌ از جمله‌ سروده‌های‌ صاحب‌ ترجمه‌ و دیگران‌، صورت‌ وقف‌نامه‌ها، زندگی‌نامه‌ها، نامه‌های‌ مختلف‌ از جمله‌ نامه‌هایی‌ كه‌ نویسنده‌ در زمان‌ مأموریت‌ یك‌ ساله‌اش‌ در ایران‌ به‌ استانبول‌ فرستاده‌ است‌؛ همچنین‌ گزارشهای‌ سرشماری‌ صوفیا، آگاهیهایی‌ دربارۀ مؤلف‌ و خانواده‌اش‌، برخی‌ یادداشتها دربارۀ فقه‌، حدیث‌ و تفسیر و تصوف‌ و جز آنها. این‌ مجموعه‌ به‌ شماره‌های‌ 3847، 3848، 3850-3851 و 3855-3857 در مجموعۀ اسعد افندی‌ موجود است‌ ( دفتر، 196، 224؛ «دائرۀالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). 
12. محاسن‌ مجیدیه‌، رساله‌ای‌ در 3 بخش‌ دربارۀ فضایل‌ اخلاقی‌ و خصلتهای‌ انسانی‌ كه‌ به‌ سفارش‌ سلطان‌ عبدالمجید نوشته‌ شده‌ است‌ (همان‌، XI/ 344).

آثار یافت‌ نشده‌

از دیگر آثار اسعد افندی‌ می‌توان‌ به‌ رساله‌های‌ وحدت‌ وجود، مسح‌ الرأس‌، بیان‌ فرق‌ الاسم‌ و المسمی‌، اقوال‌ رجال‌ صوفیه‌، بیان‌ اسباب‌ خوف‌ الموت‌ و رسالۀ اخلاق‌ اشاره‌ كرد (بروسه‌لی‌، 3/ 26)، اما این‌ آثار تاكنون‌ در كتابخانه‌ها دیده‌ نشده‌ است‌ («دائرۀالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). 

مآخذ

اسناد و مكاتبات‌ تاریخی‌ ایران‌، قاجاریه‌، به‌ كوشش‌ محمدرضا نصیری‌، تهران‌، 1368ش‌؛ بروسه‌لی‌، محمدطاهر، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌، 1342ق‌؛ ثریا، محمد، سجل‌ عثمانی‌ ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه‌ )، استانبول‌، 1308ق‌؛ جودت‌، احمد، تاریخ‌، استانبول‌، 1309ق‌؛ دفتر كتبخانۀ اسعد افندی‌، استانبول‌، مطبعۀ محمودبیك‌؛ عالی‌، حاشیه‌ بر تواریخ‌ آل‌ عثمان‌ لطفی‌ پاشا، استانبول‌، 1341ق‌؛ نیز: 

Banarli, N. S., Türk edebiyati tarihi, Istanbul, 1971; IA; Inal, M. K., Son asir Türk sairleri, Istanbul, 1969; Istanbul kütüpaneleri tarih - cografya yazmalari kataloglari, Istanbul, 1943; Kaynar, R., Mustafa Resit Pasa ve tanzimat, Ankara, 1985, Koprülü, F., Edebiyat arastirmalari, Ankara, 1986; Levend, A. S., Türk edebiyati tarihi, Ankara, 1984; Ozge, M. S., Eski harflerle basilmis türkce eserler katalogu, Istanbul, 1975; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1968; Türkiye dianet vakfi Islam ansiklopedisi, Istanbul,1995;Unat, F.R., Osmanli sefirleri ve sefaretnameleri, ed. B. S. Baykal, Ankara, 1968. 
علی‌اكبر دیانت‌