اسعد پاشا

اَسْعَدْ پاشا، احمد (1244 - 1292ق‌/ 1828 - 1875م‌)، از رجال‌ مشهور لشكری‌ و صدراعظم‌ عثمانی‌ در دورۀ سلطنت‌ سلطان‌عبدالعزیز (1278-1293ق‌/ 1861-1876م‌). 
پدرش‌ محمدآقا از مأموران‌ نظامی‌ عثمانی‌ در جزیره‌ ساقز (كیوس‌ یونانی‌) بود و احمد اسعد در همانجا دیده‌ به‌ جهان‌ گشود. دریادار خلیل‌ رفعت‌ پاشا، هنگام‌ بازدید از جزیرۀ یاد شده‌، او را با خود به‌ استانبول‌ برد و در «مكتب‌ حربیه‌» به‌ تحصیل‌ واداشت‌. احمد از این‌ مدرسه‌ با درجۀ افسری‌ فارغ‌التحصیل‌ شد و در همانجا به‌تدریس‌ ریاضی‌ پرداخت‌. سپس‌ در مأموریت‌ فؤاد پاشا به‌ سوریه‌ او را همراهی‌ كرد و آموزش‌ فرزند وی‌ كاظم‌ بیك‌ را برعهده‌ گرفت‌ (جودت‌، 122 ؛ ثریا، 342؛ اینال‌، III/ 415). پس‌ از آنكه‌ فؤاد پاشا به‌ صدارت‌ رسید، احمد اسعد نیز به‌ سِمت‌ وابستۀ نظامی‌ عثمانی‌ در پاریس‌، و مدیریت‌ «مكتب‌ عثمانیه‌» در آن‌ شهر منصوب‌ شد (ثریا، همانجا؛ اینال‌، III/ 416) و در همان‌ ایام‌ در دانشگاه‌ نظامی‌ پروس‌ به‌ تكمیل‌ آموزش‌ نظامی‌ پرداخت‌ (سامی‌، 2/ 910). آنگاه‌ مراتب‌ نظامی‌ را، یكی‌ پس‌ از دیگری‌، به‌ سرعت‌ پیمود و در جوانی‌ به‌ عالی‌ترین‌ درجۀ نظامی‌ عثمانی‌ یعنی‌ مشیری‌ (سپهبدی‌) ارتقا یافت‌ (جودت‌، همانجا). 
در سفر سلطان‌ عبدالعزیز به‌ پاریس‌ 1284ق‌/ 1867م‌، اسعدپاشا به‌ هیأت‌ همراه‌ پیوست‌ و به‌ استانبول‌ بازگشت‌ و به‌ عضویت‌ «دارالشورای‌ عسكری‌»، و پس‌ از مدتی‌ به‌ ریاست‌ آن‌ انتخاب‌ شد. سپس‌ در مقامهایی‌ مانند استانداری‌ یمن‌، فرمانده‌ نظامی‌ بوسنی‌ و هرزگوین‌، فرمانداری‌ اشقودره‌ (اسكوتاری‌)، فرماندار ارزروم‌، آنكارا، فرمانده‌ بحریه‌ و سرعسكری‌ (فرمانده‌ كل‌ ارتش‌) خدمت‌ كرد (ثریا، 342-343؛ سامی‌، همانجا). همچنین‌ در مراسم‌ تاجگذاری‌ ویلهم‌ اول‌ امپراتور پروس‌ در 1871م‌ به‌ عنوان‌ نمایندۀ باب‌عالی‌ شركت‌ جست‌ (اینال‌، همانجا). در 17 ذیحجۀ 1289ق‌/ 15 فوریه‌ 1873م‌ طی‌ فرمانی‌ از جانب‌ سلطان‌ عبدالعزیز به‌ صدراعظمی‌ منصوب‌ شد (ثریا، 343؛ زامباور، 248؛ برای‌ متن‌ فرمان‌، نک‍ : اینال‌، III/ 418).
وی‌ با ا¸نكه‌ فردی‌ تحصیل‌ كرده‌ و آشنا به‌فنون‌ نظامی‌ و تمدن‌اروپایی‌ بود، در امور سیاسی‌ تجربه‌ای‌ نداشت‌ و انتخابش‌ مورد تأیید محافل‌ سیاسی‌ قرار نگرفت‌ (جودت‌، 123 -122 ؛ كارال‌، VII/ 133-134) و پس‌ از مدتی‌ در 17 صفر 1290ق‌/ 16 مارس‌ 1873م‌ معزول‌ شد (ثریا، همانجا؛ اینال‌، III/419) و جای‌ خود را به‌ رشدی‌ پاشا شیروانی‌زاده‌ داد (جودت‌، 123). یكی‌ از علل‌ عزل‌ او را مخالفت‌ وی‌ با تبعید بدون‌ محاكمۀ نامق‌ كمال‌ شاعر و نمایشنامه‌نویس‌ پرآوازه‌ و یارانش‌ بعد از روی‌ صحنه‌ آمدن‌ نمایشنامۀ «وطن‌ یا سیلستر» كه‌ با استقبال‌ بی‌نظیر مردم‌ مواجه‌ شده‌ بود، دانسته‌اند (اینال‌، III/ 422-424).
اسعد پاشا بعد از عزل‌، والی‌ قونیه‌ شد، سپس‌ به‌ فرماندهی‌ نظامی‌ سوریه‌ نایل‌ گشت‌ و آنگاه‌ فرماندهی‌ نیروی‌ دریایی‌ را در دست‌ گرفت‌ تا در 19 ربیع‌الاول‌ 1292 بار دیگر به‌ صدارت‌ منصوب‌ شد (ثریا، همانجا). با آنكه‌ در همین‌ ایام‌ اتفاق‌ مثلث‌ در اروپا پدید آمده‌، و سرزمینهای‌ اروپایی‌ عثمانی‌ را مورد تهدید قرار داده‌ بود، اسعدپاشا باز هم‌ در ادارۀ امور سیاسی‌ كشور توانایی‌ نشان‌ نداد و بعد از 5 روز معزول‌ (اینال‌،  III/ 426-427)، و به‌ حكومت‌ ایالت‌ آیدین‌ تعیین‌ شد و در همانجا در شهر ازمیر درگذشت‌ (ثریا، همانجا) و در مقبرۀ سیدمكرم‌الدین‌ درگاهی‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (اینال‌، III/ 429). وی‌ فردی‌ نیك‌خواه‌، پاكدامن‌ و سربازی‌ شجاع‌ بود، لیكن‌ در زمینۀ سیاسی‌ نتوانست‌ موفقیتی‌ به‌دست‌ آورد. 

مآخذ

ثریا، محمد، سجل‌ عثمانی‌ ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه‌ )، استانبول‌، 1308ق‌؛ زامباور، معجم‌ الانساب‌ و الاسرات‌ الحاكمۀ، ترجمۀ زكی‌ محمدحسن‌ بك‌ و حسن‌ احمد محمود، بیروت‌، 1400ق‌/ 1980م‌؛ سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ نیز: 

Cevdet Paṣa, Ahmed, Tezakir, Ankara, 1986; Inal, M. K., Osmanli devrinde son sadri azamlar, Istanbul, 1965; Karal, E.Z., Osmanli tarihi, Ankara, 1983 . 
علی‌اكبر دیانت‌