اسحاق ترک

اِسْحاقِ تُرْك‌، از داعیان‌ ابومسلم‌ خراسانی‌ (ه م‌) در نیمۀ اول‌ سدۀ 2ق‌. اطلاعات‌ ما دربارۀ وی‌ به‌ هنگام‌ جنبش‌ پیروان‌ ابومسلم‌ كه‌ در سدۀ 2ق‌ پس‌ از قتل‌ ابومسلم‌ رخ‌ داد، بسیار اندك‌ و تقریباً منحصر است‌ به‌ الفهرست‌ ابن‌ ندیم‌ (ص‌ 408). گزارش‌ ابن‌ ندیم‌ تلفیقی‌ از 3 روایت‌ كهن‌ است‌ كه‌ مآخذ دوتای‌ آن‌ دانسته‌ نیست‌؛ اما روایت‌ سوم‌ برگرفته‌ از كتابی‌ است‌ با عنوان‌ اخبار ماوراء النهر از نویسنده‌ای‌ گمنام‌. نوشتۀ گردیزی‌ (ص‌ 273 به‌ بعد) تا اندازه‌ای‌ مكمل‌ الفهرست‌ است‌ و آگاهیهایی‌ از شورش‌ سپاهیان‌ ابوداوود خالد بن‌ ابراهیم‌ ذهلی‌ عامل‌ خراسان‌ در زمان‌ اسحاق‌ ترك‌ و عصیان‌ عبدالجبار بن‌ عبدالرحمان‌ ازدی‌ جانشین‌ وی‌، به‌ دست‌ می‌دهد (نیز نک‍ : صدیقی‌، 151 ، به‌ نقل‌ از زین‌الاخبار، نسخۀ خطی‌ كمبریج‌). به‌ نظر می‌رسد كه‌ گردیزی‌ رویدادهای‌ خراسان‌ را در سده‌های‌ نخستین‌ اسلامی‌، از كتاب‌ مشهور اخبار ولاۀ خراسان‌ نوشتۀ سلاّمی‌ (د 300ق‌/ 913م‌) گرفته‌ باشد؛ زیرا در روایت‌ منحصر نویسندۀ كتاب‌ القند دربارۀ مقنّع‌ (ه م‌) به‌ روشنی‌ به‌ نوشتۀ سلامی‌ اشاره‌ شده‌ است‌ (نسفی‌، 72) و چون‌ جنبش‌ اسحاق‌ ترك‌ پیش‌ از قیام‌ مقنع‌ رخ‌ داده‌، احتمال‌ دارد كه‌ اخبار گردیزی‌ دربارۀ رویدادهای‌ خراسان‌ بعد از كشته‌ شدن‌ ابومسلم‌ (137ق‌/ 754م‌)، بر كتاب‌ اخبار ولاة خراسان‌ سلامی‌ متكی‌ باشد. 
ابن‌ ندیم‌ دو روایت‌ مختلف‌ دربارۀ خاستگاه‌ و نسب‌ اسحاق‌ نقل‌ كرده‌ است‌: یكی‌ حاكی‌ از آن‌ است‌ كه‌ او از علویان‌ و از فرزندان‌ یحیی‌ بن‌ زید ابن‌ علی‌ بود كه‌ از بیم‌ امویان‌ گریخت‌ و به‌ سرزمین‌ تركان‌ رفت‌، از این‌ رو به‌ اسحاق‌ ترك‌ شهره‌ شد (همانجا؛ برای‌ احتمالات‌ دیگر دربارۀ نسب‌ او، نک‍ : صدیقی‌، 152 ؛آمورتی‌، 496) و پرچم‌مخالفت‌برافراشت‌(نک‍ : بارتولد، 199). بر پایۀ این‌ روایت‌ ابن‌ ندیم‌، احتمالاً اسحاق‌ ترك‌ پیش‌ از آمدن‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌، به‌ سرزمین‌ تركان‌ رفته‌، و پس‌ از روی‌ كار آمدن‌ عباسیان‌ در دورۀ امارت‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌ بازگشته‌ است‌. روایت‌ دیگر ابن‌ ندیم‌ برگرفته‌ از اخبار ماوراءالنهر است‌ كه‌ به‌ نقل‌ از ابراهیم‌ بن‌ محمد از آگاهان‌ به‌ اخبار مسلمیه‌ می‌گوید: «او ماوراءالنهری‌ وامّی‌ بود و با جنیان‌ ارتباط داشت‌ و اگر كسی‌ چیزی‌ از او می‌پرسید، پس‌ از گذشت‌ شبی‌، پاسخ‌ می‌گفت‌ و هنگامی‌ كه‌ ابومسلم‌ كشته‌ شد، مردم‌ را به‌ سوی‌ او فراخواند» (همانجا). 
نام‌ او، اسحاق‌، می‌تواند زردشتی‌ بودن‌ وی‌ را به‌ تردید افكند، اما با توجه‌ به‌ آراء او می‌توان‌ چنین‌ گمان‌ كرد كه‌ وی‌ اسلام‌ آورده‌ بوده‌، و سپس‌ به‌ دین‌ كهن‌ خود بازگشته‌ است‌ (صدیقی‌، آمورتی‌، همانجاها). مقارن‌ شورش‌ اسحاق‌، ابوداوود خالد بن‌ ابراهیم‌ حاكم‌ خراسان‌ بود كه‌ ابومسلم‌ در 136ق‌/ 753م‌ به‌ هنگام‌ رفتن‌ به‌ عراق‌ او را جانشین‌ خود كرده‌ بود و او لشكریان‌ اسحاق‌ را از بین‌ برد (نک‍ : صدیقی‌، و خود در 140ق‌ كشته‌ شد (گردیزی‌، همانجا). اگر بپذیریم‌ كه‌ اسحاق‌ پس‌ از كشته‌ شدن‌ ابومسلم‌ به‌ ماوراءالنهر و سرزمین‌ تركان‌ رفته‌ است‌، آغاز فعالیت‌ او را بعد از قیام‌ سنباد (ه م‌) و پیش‌ از جنبش‌ مقنع‌ می‌توان‌ پنداشت‌. به‌ نظر می‌رسد كه‌ آراء اسحاق‌ ترك‌ در ماوراءالنهر، زمینه‌های‌ بسیار مناسبی‌ برای‌ شورش‌ و پیروزیهای‌ اولیۀ مقنع‌ فراهم‌ آورد.از این‌رو، قیام‌اسحاق‌ می‌بایست‌ پس‌ از كشته‌شدن‌ ابومسلم‌ و قتل‌ ابوداوود در 140ق‌ رخ‌ داده‌ باشد. به‌ نوشتۀ الفهرست‌ اسحاق‌ ادعا كرد كه‌ ابومسلم‌ زنده‌ است‌ و در كوههای‌ ری‌ زندانی‌ است‌ و در زمان‌ معینی‌ ظهور خواهد كرد و نیز ارتباطی‌ میان‌ ادعاهای‌ اسحاق‌ و اعتقادات‌ زردشتیان‌ دیده‌ می‌شود (ابن‌ ندیم‌، همانجا). از گزارش‌ ابن‌ ندیم‌ بر می‌آید كه‌ اسحاق‌ برای‌ جلب‌ توجه‌ زردشتیان‌ به‌ دعوت‌ خود از آوازۀ ابومسلم‌ نیك‌ بهره‌ برده‌ است‌. 
آنچه‌ در قیام‌ اسحاق‌ ترك‌ جلب‌ نظر می‌كند و در سایر جنبشهای‌ عصر عباسی‌ به‌ چشم‌ نمی‌خورد، این‌ است‌ كه‌ او تنها به‌ دعوت‌ اكتفا كرد و هیچ‌ گونه‌ رویارویی‌ و درگیری‌ میان‌ او و پیروانش‌ با كارگزاران‌ حكومت‌ روی‌ نداد. برخی‌ از معتقدات‌ اسحاق‌ ترك‌ شبیه‌ به‌ آراء سنباد و پیروان‌ اوست‌. شاید آنان‌ تركیب‌ افكار دینی‌ را وسیلۀ سودمندی‌ برای‌ اتحاد برخی‌ گروههای‌ ناتوان‌ ضد عباسی‌ یافته‌ بودند (صدیقی‌، همانجا؛ دانیل‌، 132).
پس‌ از درگذشت‌ اسحاق‌ كه‌ تاریخ‌ آن‌ همانند زمان‌ تولدش‌ دانسته‌ نیست‌، پیروانش‌ كه‌ بیشتر از مسلمیۀ ماوراءالنهر بودند، پراكنده‌ شدند و جنبش‌ او دوامی‌ نیافت‌. 

مآخذ

ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌؛ گردیزی‌، عبدالحی‌، زین‌الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحی‌ حبیبی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ نسفی‌، عمر، القند فی‌ ذكر علماء سمرقند، به‌ كوشش‌ نظرمحمد فاریابی‌، ریاض‌، 1412ق‌/ 199 م‌؛ نیز: 

Amoretti, B., «Sects and Heresies», The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1975, vol. IV; Barthold, W., Turkestan Down to the Mongol Invasion, London, 1928; Daniel, E. L., The Political and Social History of Khurasan under Abbasid Rule 747-820, Minneapolis/ Chicago, 1979; Sadighi, Gh. H., Les mouvements religieux iraniens au II e et au III e siecle de l'hégire, Paris, 1938. 
رضا رضازادۀ لنگرودی‌