اسرار دده

اَسْرارْدَده‌، محمد (1162-1211ق‌/ 1749-1796م‌)،فرزند احمد بی‌زبان‌، شاعر، تذكره‌ نویس‌ و از درویشان‌ سلسلۀ مولویه‌. 
وی‌ در استانبول‌ زاده‌ شد و همانجا به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و علاوه‌ بر فارسی‌ و عربی‌، زبانهای‌ یونانی‌، لاتین‌ و ایتالیایی‌ را نیز فرا گرفت‌ (بانارلی‌، 789 ؛ لوند، I/ 348). نخست‌ قصد آن‌ داشت‌ كه‌ به‌ تدریس‌ بپردازد، ولی‌ پس‌ از آشنایی‌ با شیخ‌ غالب‌ (1171-1213ق‌) از سر صدق‌ و اخلاص‌ به‌ طریقت‌ مولویه‌ پیوست‌ و در مولوی‌ خانۀ غلطۀ (گالاتا) استانبول‌ به‌ تكمیل‌ تحصیلات‌ مشغول‌ شد و پس‌ از سپری‌ كردن‌ دورۀ ریاضت‌، به‌مقام‌ «درویشی‌ و دَدَگی‌» رسید و در زمرۀ یاران‌صمیمی‌ و مریدان‌ نزدیك‌ شیخ‌ غالب‌ درآمد (اورال‌، 34 ؛ میدان‌ لاروس‌، IV/ 381). از آن‌ پس‌ لحظه‌ای‌ از مرشد خود جدا نشد و در حجرۀ كوچكی‌ در مولوی‌ خانۀ غلطه‌ اقامت‌ گزید و باقی‌ عمر كوتاهش‌ را به‌ سرودن‌ اشعار صوفیانه‌ گذراند (لوند، همانجا) و سرانجام‌، در 49 سالگی‌، پیش‌ از شیخ‌ خویش‌ وفات‌ یافت‌ و در مولوی‌ خانۀ غلطه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (بانارلی‌، همانجا). 
تنها نكتۀ مهم‌ زندگی‌ اسراردده‌ دوستی‌ و صمیمیت‌ عمیقی‌ بود كه‌ بین‌ او و شیخ‌ غالب‌ وجود داشت‌. وی‌ در بسیاری‌ از اشعار خود با تحسین‌ و احترام‌ از مرشدش‌ یاد كرده‌ است‌. مرثیۀ زیبایی‌ كه‌ شیخ‌ غالب‌ در سوگ‌ مرگ‌ نابهنگام‌ او سروده‌، نشان‌ دهندۀ علاقه‌ و دلبستگی‌ متقابل‌ آنهاست‌ (گیب‌، IV/ 207).
اسراردده‌ از شعرای‌ بزرگ‌ ادبیات‌ دیوانی‌ است‌. اغلب‌ اشعار او رنگ‌ مذهبی‌ و عرفانی‌ دارد، خاصه‌ اشعاری‌ كه‌ در ستایش‌ شمس‌ تبریزی‌ و مولوی‌ سروده‌ شده‌، و بیشتر آنها در قالب‌ ترجیع‌بند، مخمس‌ و رباعی‌ است‌. وی‌ در اشعار صوفیانۀ خویش‌ از سبك‌ شیخ‌ غالب‌ پیروی‌ می‌كرد (EI2, II/ 999). هر چند اشعار او از قوت‌ چندانی‌ برخوردار نیست‌، ولی‌ اغلب‌ آنها روان‌، روشن‌ و حاوی‌ احساسات‌ لطیف‌ بشری‌ است‌ و شیوۀ بیانش‌ نسبت‌ به‌ دیگر شاعران‌ مولویه‌ چندان‌ پیچیده‌ و ابهام‌آمیز نیست‌ (گیب‌، IV/ 208؛ قس‌: پكلجای‌، VII/ 324). شعر او همچون‌ آینه‌ای‌ لطافت‌ روح‌ و عواطف‌ باطنی‌ صوفی‌ سالكی‌ را كه‌ دور از جهان‌ مادی‌ خود را در میان‌ دیوارهای‌ مولوی‌ خانه‌ منزوی‌ ساخته‌، منعكس‌ می‌سازد، با اینهمه‌، سخنانش‌ در میان‌ تودۀ مردم‌ جایی‌ ندارد (گیب‌، همانجا). 

آثار

1. دیوان‌ اشعار . دیوان‌ كوچك‌ اشعار او مجموعاً 160 صفحه‌ است‌ و به‌ خط عربی‌ در 1257ق‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (ئوزگه‌، 286). 2 و 3. «مبارك‌نامه‌» و «فتوت‌نامه‌». این‌ دو منظومه‌ كه‌ در قالب‌ مثنوی‌ سروده‌ شده‌اند و مضمون‌ مذهبی‌ دارند، نشان‌ دهندۀ عشق‌ و احترام‌ اسراردده‌ به‌ علی‌ (ع‌) و خاندان‌ نبوت‌ است‌. این‌ دو مثنوی‌ در بخش‌ آخر دیوان‌ اشعار وی‌ جای‌ گرفته‌اند (پكلجای‌، همانجا؛ «دائرة‌المعارف‌...»، XV/ 439). 4. تذكرۀ شعرای‌ مولویه‌. این‌ تألیف‌ مهم‌ترین‌ اثر اسراردده‌ به‌شمار می‌آید و حاوی‌ نمونۀ اشعار و شرح‌ احوال‌ بیش‌ از 200 شاعر مولویه‌ است‌ (كاراعلی‌ اوغلو، 727). چنانكه‌ مؤلف‌ در آغاز كتاب‌ آورده‌، نخست‌ شیخ‌ غالب‌ بعضی‌ از اشعار شعرای‌ مولویه‌ را كه‌ پسندیده‌ بوده‌، گرد آورده‌، و با افزودن‌ شرح‌ حال‌ برخی‌ از آنان‌، مجموعه‌ای‌ فراهم‌ ساخته‌ بوده‌ است‌ (لوند، همانجا)، ولی‌ به‌ سبب‌ اشتغال‌ به‌ ادارۀ مولوی‌ خانه‌ و پذیرایی‌ از زائران‌ فراوان‌ آنجا،فرصت‌اتمام‌ آن‌را نیافته‌است‌(اورال‌،همانجا)؛از این‌رو،مجموعه‌ را به‌ اسراردده‌ سپرد تا آن‌ را به‌ صورت‌ تذكره‌ای‌ تدوین‌ كند (لوند، همانجا). اما اسراردده‌ در تنظیم‌ این‌ تذكره‌ همۀ منابع‌ لازم‌ را مطالعه‌ و بررسی‌ نكرده‌ است‌ و بدین‌سبب‌، این‌ اثر ارزش‌ چندانی‌ ندارد (بانارلی‌، همانجا)، به‌ویژه‌ آنكه‌ علاقۀ شخصی‌ و ارتباط و دوستی‌ او با برخی‌ از شاعران‌ آن‌ دوره‌، در تألیف‌ این‌ تذكره‌ تأثیر داشته‌ است‌. این‌ تذكره‌ كه‌ در 1211ق‌ (سال‌ وفات‌ او) پایان‌ یافته‌، در 1309ق‌ به‌ اهتمام‌ علی‌ انور تلخیص‌ شده‌، و با عنوان‌ سماع‌ خانۀ ادب‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (گولپینارلی‌، 16).
از اسراردده‌ لغت‌نامه‌ای‌ نیز به‌ ایتالیایی‌ - تركی‌ برجای‌ مانده‌ است‌ (لوند، همانجا). 

مآخذ

Banarl o , N.S., Türk edebiyati tarihi, Istanbul, 1987; EI 2 ; Gibb, E.J.W., A History of Ottoman Poetry, London,1967;G N lp o narl o , A., Mevlānā- dan sonra Mevlevilik, Istanbul , 1953 ; Karaalioglu , S . K . , Türk edebiyati tarihi, Istanbul, 1980; Levend, A. S., Türk edebiyati tarihi, Ankara, 1984; Meydan-Larousse, Istanbul, 1987; Oral, H., Şeyh Galib, Istanbul, 1989; Ozege, M.S., Eski Harflerle basilmiṣ türkce eserler katalogu, Istanbul, 1971; Pekolcay, N., Islami türk edebiyati, Istanbul, 1981; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1968. 
جلال‌ خسروشاهی‌