اسدالله شیرازی

اَسَدُاللّهِ شیرازی‌ (د 1269ق‌/ 1853م‌)، خوشنویس‌ نامدار قلم‌ نستعلیق‌. او از هنرمندان‌ بر كشیدۀ محمد شاه‌ قاجار (سل 1250- 1264ق‌) بود و در دربار او سمت‌ «كاتب‌ سركاری‌» و لقب‌ «كاتب‌ السلطانی‌» داشت‌. گرد آمدن‌ نزدیك‌ به‌ تمامی‌ آثار او در كتابخانۀ كاخ‌ گلستان‌ تهران‌ (سلطنتی‌ پیشین‌) به‌ همین‌ سبب‌ است‌ (بیانی‌، احوال‌ و آثار...، 1/ 60 -62). میرزا اسدالله‌ در شمار آن‌ گروه‌ از خوشنویسان‌ سدۀ 13ق‌ است‌ كه‌ در كتابت‌ به‌ «نقل‌» (تقلید) از میرعماد سیفی‌حسنی‌ قزوینی‌، خوشنویس‌ نامدار سده‌های‌ 10و11ق‌ ایران‌ پرداخته‌اند. هر چند اسدالله‌ در كار «نقل‌» از میر موفق‌ بوده‌، و آثاری‌ زیبا پدید آورده‌ است‌، اما كتابتش‌ به‌ استواری‌ خط استادان‌ هم‌عصرش‌ چون‌ عباس‌ نوری‌، فتحعلی‌ حجاب‌ و محمدحسین‌ شیرازی‌ نیست‌ (همانجا). او شهرت‌ بسیار خود را مدیون‌ شیوۀ «رنگه‌نویسی‌» است‌. گونه‌گونی‌ رنگهایی‌ كه‌ او در كتابت‌ به‌ كار برده‌ است‌، در آثار خوشنویس‌ دیگری‌ نمی‌یابیم‌. اسدالله‌ قطعات‌ و گاهی‌ سیاه‌ مشقهایش‌ را با آب‌ زر و سیم‌، سفیداب‌ و دیگر رنگها نوشته‌ است‌ (همانجا؛ یادداشت‌ مؤلف‌). 
از زندگانی‌ اسدالله‌ با همۀ ناموری‌ او آگاهی‌ چندانی‌ نداریم‌. میرزای‌ سنگلاخ‌ منشهای‌ پسندیده‌ و نیز چیره‌ دستی‌ بی‌مانند او را به‌ ویژه‌ در كتابت‌ نستعلیق‌ 6 دانگ‌ ستوده‌، و وی‌ را در شمار شاگردان‌ خود آورده‌ است‌. او نخستین‌ كسی‌ است‌ كه‌ نسبت‌ شاعری‌ به‌ اسدالله‌ داده‌، و اشعاری‌ از سروده‌های‌ وی‌ را در وصف‌ خویش‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (1(2)/ 382، 385-386). نسبت‌ استادی‌ میرزای‌ سنگلاخ‌ بر اسدالله‌ چون‌ بسیاری‌ دیگر از گزارشهای‌ او گزافه‌ است‌؛ زیرا وی‌ بهتر از میرزا اسدالله‌ نمی‌نوشت‌ (بیانی‌، همان‌، 1/ 60). نسبت‌ شاعری‌ او نیز نه‌ تنها درست‌ نیست‌، بلكه‌ سبب‌ لغزش‌ برخی‌ نویسندگان‌ پس‌ از او شده‌ است‌. بیانی‌ می‌نویسد كه‌ در پایان‌ یكی‌ از مرقعهای‌ اسدالله‌، ابیات‌ زیر را كه‌ «ظاهراً» سرودۀ خود اوست‌، دیده‌ است‌: 
شكرلله‌ به‌ دولت‌ و اقبال‌ / حضرت‌ شاه‌ دین‌ پناه‌ رسید 
خلق‌ را از ورود موكب‌ او / سر رفعت‌ به‌ مهر و ماه‌ رسید

خواستم‌ كز طریقۀ دلخواه‌ / آورم‌ تحفه‌ای‌ به‌ حضرت‌ شاه‌

در ضمیر آنچه‌ نقش‌ می‌بستم‌ / بهتر از خط نیامد از دستم‌ 
وی‌ رقم‌ و تاریخ‌ كتابت‌ این‌ اثر را چنین‌ می‌نویسد: «بندۀ درگاه‌ اسدالله‌ شیرازی‌، در دارالسلطنۀ اصفهان‌ نوشته‌ شد، فی‌ شهر رمضان‌ المبارك‌ 1264». بیانی‌ به‌ استناد این‌ اثر بر آن‌ است‌ كه‌ اسدالله‌ پس‌ از بیماری‌ محمدشاه‌ به‌ اصفهان‌ سفر كرده‌، و هنگام‌ بر تخت‌ نشستن‌ ناصرالدین‌ شاه‌، جانشین‌ او، همچنان‌ در اصفهان‌ به‌ سر می‌برده‌، و قطعاتی‌ از آثارش‌ را به‌ عنوان‌ پیشكش‌ به‌ دربار فرستاده‌ است‌ (همان‌، 1/ 60 -61)؛ اما شواهد موجود با برداشت‌ بیانی‌ هماهنگ‌ نیست‌. برخی‌ از این‌ شواهد اینهاست‌: 
1. در آغاز مرقع‌ شمارۀ 1494 كتابخانۀ یاد شده‌، دو قطعه‌ خط بدون‌ تاریخ‌ كتابت‌ وجود دارد كه‌ باید همان‌ اثر مورد نظر بیانی‌ باشد. این‌ دو اثر هر یك‌ شامل‌ دو بیت‌ از اشعار یاد شده‌ به‌ ترتیب‌ به‌ قلمهای‌ نستعلیق‌ دو دانگ‌ و 4 دانگ‌ به‌ آب‌ زر بر زمینۀ مشكی‌ است‌ و می‌تواند دو قطعۀ بدون‌ ارتباط با هم‌ باشد كه‌ به‌ هنگام‌ تنظیم‌ مرقع‌ در پی‌ هم‌ صحافی‌ شده‌ است‌. 
2. تاریخی‌ كه‌ بیانی‌ از آن‌ یاد كرده‌، و آن‌ را زمان‌ سرودن‌ اشعار و كتابت‌ اثر دانسته‌، برگرفته‌ از پنجمین‌ قطعۀ مرقعی‌ است‌ كه‌ از آن‌ یاد شد. این‌ قطعه‌ را - كه‌ غزل‌ مشهور حافظ با مطلع‌ «بیا كه‌ قصر امل‌ سخت‌ سست‌ بنیاد است‌» را در بر دارد - اسدالله‌ از خط میر «نقل‌» كرده‌ است‌. از این‌ رو، جملۀ «در دارالسلطنۀ اصفهان‌ نوشته‌ شد»، «نقل‌» از قطعۀ اصلی‌ و تاریخ‌ رمضان‌ 1264، زمان‌ «نقل‌» همین‌ قطعه‌ است‌ و نباید تاریخ‌ كتابت‌ دو رقعۀ نخست‌ هم‌ به‌ شمار آید. 
3. از همه‌ مهم‌تر آنكه‌ محمد شاه‌ در شب‌ 6 شوال‌ 1264 در تهران‌ درگذشته‌ است‌. در این‌ حال‌، چگونه‌ ممكن‌ است‌ كه‌ اسدالله‌ یك‌ ماه‌ پیش‌ از مرگ‌ وی‌ شعری‌ شكر آمیز در وصف‌ ورود ناصرالدین‌ شاه‌ سروده‌، و از آن‌ قطعه‌ خط ساخته‌، و نزد او به‌ پیشكش‌ فرستاده‌ باشد؟ بنابراین‌ ماجرای‌ سفر اسدالله‌ به‌ اصفهان‌، سرودن‌ شعر و پیشكش‌ فرستادن‌ قطعه‌ برای‌ ناصرالدین‌ شاه‌ همه‌ بی‌پایه‌ است‌. بدون‌ ارتباط بودن‌ قطعات‌ یاد شده‌ با این‌ رویداد را قطعۀ 43 از مرقع‌ شمارۀ 1507 كتابخانۀ كاخ‌ گلستان‌ تأیید می‌كند. ابیات‌ نوشته‌ شده‌ بر این‌ قطعه‌، همان‌ دو بیت‌ قطعۀ نخست‌ مرقع‌ شمارۀ 1494 است‌؛ با این‌ تفاوت‌ كه‌ تاریخ‌ كتابت‌ سال‌ 1254ق‌ را دارد. در این‌ زمان‌ ناصرالدین‌ میرزا 7 ساله‌ بوده‌، و در تهران‌ می‌زیسته‌ است‌. 
از فرجام‌زندگی‌اسدالله‌ نیز آگاهی‌روشنی‌نداریم‌.میرزای‌سنگلاخ‌ بدون‌ ذكر زمان‌ و مكان‌ از مرگ‌ وی‌ گزارش‌ داده‌، و نوشته‌ است‌ كه‌ پیكر او را به‌ عتبات‌ بردند و در آنجا به‌ خاك‌ سپردند (1(2)/ 393). در اینكه‌ وی‌ پیش‌ از تألیف‌ و چاپ‌ جلد نخست‌ تذكرۀ الخطاطین‌ (1291ق‌) درگذشته‌، جای‌ تردید نیست‌. شواهدی‌ دیگر نیز این‌ امر را تأیید می‌كند. نویسندگان‌ نامۀ دانشوران‌ ناصری‌ برآنند كه‌ او «در اواخر دولت‌ محمد شاه‌ درگذشت‌ (5/ 85). در المآثر و الآثار اعتماد السلطنه‌ كه‌ به‌ دست‌ شیخ‌ محمد مهدی‌ عبدالرب‌ آبادی‌ و به‌ دستور وی‌ گردآوری‌ شده‌ است‌ و به‌ نوشتۀ خود او بی‌دقتی‌ بسیار در آن‌ دیده‌ می‌شود (نک‍ : روزنامه‌...، 767)، چنین‌ آمده‌ است‌: «میرزا اسدالله‌... از مشاهیر اساتید نستعلیق‌ نویسان‌ این‌ عهد مبارك‌ است‌» (نک‍ : ص‌ 211). این‌ گزارش‌ به‌ گونه‌ای‌ است‌ كه‌ نشان‌ می‌دهد، وی‌ به‌ هنگام‌ تألیف‌ كتاب‌ (1306ق‌) همچنان‌ زنده‌ بوده‌ است‌. به‌ همین‌ سبب‌ بیانی‌ با تردید می‌نویسد: «به‌ نظر می‌رسد تا سال‌ 1307ق‌ هنوز حیات‌ داشته‌ است‌» ( احوال‌ و آثار، 1/ 62). همین‌ برداشت‌ تردید آمیز در تذكره‌های‌ خط و خوشنویسان‌ معاصر فارسی‌ به‌ خطا صورت‌ قطعی‌ به‌ خود گرفته‌ است‌ (نک‍ : فضایلی‌، 569؛ راهجیری‌، 1/ 53). سپهر سال‌ مرگ‌ او را 1269ق‌ ثبت‌ كرده‌ كه‌ با شواهد دیگر هماهنگی‌ دارد ( ص‌ 109). خاتمه‌ای‌ نیز كه‌ در 1270ق‌ عبدالغفار تبریزی‌ بر قرآن‌ نستعلیق‌ وی‌ نوشته‌، به‌ سبب‌ مرگ‌ او بوده‌ است‌ (نک‍ : آثار). از سویی‌، در حالی‌ كه‌ در فاصلۀ سالهای‌ 1252- 1268ق‌ گنجینۀ بزرگی‌ از آثار این‌ خوشنویس‌ بر جا مانده‌ است‌، از آن‌ پس‌ هیچ‌ اثری‌ كه‌ نشانۀ زنده‌ بودن‌ او باشد، در دست‌ نیست‌. 

آثار

1. نسخه‌ای‌ از تحفۀ الملوك‌ به‌ صورت‌ مرقع‌، شامل‌ 14 رقعه‌، به‌ قلم‌ نستعلیق‌دودانگ‌خوش‌بارقم‌«نقل‌عن‌خط الاستادالاعظم‌عمادالحسنی‌ كاتب‌ اعلی‌حضرت‌ سلطانی‌، اسدالله‌ شیرازی‌» به‌ تاریخ‌ 1256ق‌، با یك‌ سر لوح‌ مذهب‌ مرصع‌، عنوان‌ بابها به‌ سرخی‌، جلد روغنی‌ زمینه‌ زرك‌ با نقش‌ گل‌ و بوته‌، اندرون‌ گل‌ نرگس‌. به‌ شمارۀ 1512/ 1390 در كتابخانۀ كاخ‌ گلستان‌ موجود است‌ (آتابای‌، فهرست‌ مرقعات‌...، 45- 46؛ بیانی‌، همان‌، 1/ 63؛ یادداشت‌ مؤلف‌). 
2. نسخه‌ای‌ از منطق‌ الطیر عطار به‌ قطع‌ وزیری‌ بزرگ‌ به‌ اندازۀ 5/ 19ئ7/ 30 سانتی‌متر، 408 صفحه‌، هر صفحه‌ 12 سطر به‌ قلم‌ نستعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ خوش‌، با رقم‌ اسدالله‌ شیرازی‌، به‌ تاریخ‌ 1257ق‌، كاغذ فرنگی‌ آهارداده‌ و مهره‌ كشیده‌، متن‌ زرافشان‌ غبار، بین‌ السطور طلااندازی‌، دو صفحۀ آغاز متن‌ و حاشیه‌ شده‌، با یك‌ سرلوح‌ مذهب‌، جلد روغنی‌، بیرون‌ با نقش‌ گل‌ و بوته‌، اندرون‌ نرگس‌ و شكوفه‌، به‌ شمارۀ 445 در همان‌ كتابخانه‌ (بیانی‌، فهرست‌...، 101-102، احوال‌ و آثار، 1/ 62). 
3. كتابت‌ خواص‌ السور بر حاشیۀ یك‌ جلد قرآن‌ كریم‌ كه‌ كتابت‌ آن‌ را به‌ احمد نیریزی‌ نسبت‌ داده‌اند، به‌ قلم‌ نستعلیق‌ كتابت‌ خفی‌ با رقم‌ «... اسدالله‌ شیرازی‌، 1260ق‌» به‌ شمارۀ 974 در همان‌ كتابخانه‌ (همان‌، 4/ 20؛ آتابای‌، فهرست‌ قرآنها...، 90-91). 
4. كتیبۀ حاوی‌ شرح‌ تعمیر درِ منبت‌ امام‌زاده‌ سید اسماعیل‌ تهران‌ [ساخته‌ شده‌ در 886ق‌] به‌ قلم‌ نستعلیق‌ خوش‌ با رقم‌ «راقمه‌ تراب‌ آستان‌ حضرت‌ اسداللهی‌، اسدالله‌ شیرازی‌، عمل‌ استاد حاجی‌ محمد بروجردی‌... محرم‌ 1262» (مصطفوی‌، «نوشته‌ها...»، 4- 5، آثار...، 1/ 15). 
5. كتیبۀ درون‌ ایوان‌ امام‌ زاده‌ سید اسماعیل‌ به‌ قلم‌ نستعلیق‌ 6 دانگ‌ خوش‌ بر روی‌ كاشی‌ خشتی‌ با رقم‌ «كتبه‌ اسدالله‌ شیرازی‌» و تاریخ‌ ذیحجۀ 1262 (همو، «نوشته‌ها...»، 4، آثار، 1/ 15، 32). 
6. قرآن‌ رحلی‌، به‌ اندازۀ 21ئ32 سانتی‌متر، 622 صفحه‌، هر صفحه‌ 12 سطر به‌ قلم‌ نستعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ خوش‌، بدون‌ رقم‌ و تاریخ‌، بین‌ السطور طلااندازی‌ شده‌، دو صفحۀ نخستین‌ مذهب‌ عالی‌. اسامی‌ سور كتابت‌ شده‌ به‌ زر بر زمینۀ رنگین‌، خواص‌ السور به‌ نستعلیق‌ كتابت‌ خفی‌ در حاشیۀ صفحات‌ با رقم‌ «تراب‌ اقدام‌ خلق‌ الله‌ اسدالله‌ شیرازی‌ سنۀ 1268» در صفحۀ پایان‌ نسخه‌، جلد چرمی‌ طلاكوب‌ فرنگی‌، به‌ شمارۀ 1074 در همان‌ كتابخانه‌ (بیانی‌، احوال‌ و آثار، 1/ 63 -64؛ آتابای‌، همان‌، 318- 319؛ یادداشت‌ مؤلف‌). به‌ این‌ نسخه‌ برگی‌ افزوده‌اند كه‌ بر یك‌ روی‌ آن‌ به‌ قلمی‌ همانند خط نسخه‌ پس‌ از ذكر القاب‌ شاه‌ نوشته‌ شده‌ است‌: قرآن‌ «حسب‌ الاشارۀ... ناصرالدین‌ شاه‌ قاجار... به‌ ترقیم‌ میرزا اسدالله‌ شیرازی‌... اتمام‌ پذیرفته‌، و این‌ كلمات‌ به‌ تحریر... عبدالغفار تبریزی‌ است‌... سنۀ 1270» (نک‍ : آتابای‌، همانجا). آنچه‌ دربارۀ این‌ نسخه‌ از قرآن‌ كریم‌ از هنگام‌ كتابت‌ تا دوران‌ اخیر نوشته‌ شده‌ است‌، ناهماهنگی‌ دیده‌ می‌شود. میرزای‌ سنگلاخ‌ می‌نویسد كه‌ این‌ قرآن‌ به‌ دستور محمدشاه‌ قاجار نوشته‌ شده‌، و اثری‌ بی‌همتاست‌ كه‌ كتابت‌ آن‌ در توان‌ هیچ‌ یك‌ از خوشنویسان‌ نیست‌ (1(2)/ 391). در نامۀ دانشوران‌ ناصری‌ به‌ پیروی‌ از یك‌ باور نامعقول‌ كه‌ هیچ‌ كاتبی‌ نتوانسته‌ است‌ قرآنی‌ به‌ قلم‌ نستعلیق‌ را به‌ پایان‌ برساند، آمده‌ است‌ كه‌ «میرزا اسدالله‌... در اواخر دولت‌... محمدشاه‌ قرآنی‌ نسختعلیق‌ بنگاشت‌ و همچنان‌ ناتمام‌... درگذشت‌. 3 جزء از آن‌ كه‌ باقی‌ مانده‌ بود، در اوایل‌ دولت‌ قوی‌ شوكت‌ به‌ حكم‌ شاهنشاه‌ جهان‌ پناه‌، میرزا غفار خان‌ تبریزی‌ تمام‌ نمود...» (5/ 85). این‌ گزارش‌ آشكارا نادرست‌ است‌. در پایان‌ خواص‌ السور نسخه‌، رقم‌ اسدالله‌ و تاریخ‌ 1268 وجود دارد. این‌ بدان‌ معنی‌ است‌ كه‌ اسدالله‌ در سال‌ یاد شده‌ زنده‌ بوده‌، و خود كتابت‌ قرآن‌ را به‌ پایان‌ برده‌ است‌. افزون‌ بر آن‌، خط نسخه‌ یكدست‌ است‌ و عبدالغفار نیز رقم‌ اسدالله‌ را تأیید می‌كند. از معاصران‌، بیانی‌ تمامی‌ قرآن‌ را به‌ خط اسدالله‌ دانسته‌، می‌افزاید كه‌ كاتب‌ در آخر نسخه‌ می‌نویسد: «حسب‌ الاشارۀ ... ناصرالدین‌ شاه‌ ... اسدالله‌ شیرازی‌ ... سنۀ 1268» (همان‌، 1/ 63). در حالی‌ كه‌ چنین‌ نیست‌؛ جملۀ «حسب‌ الاشاره‌...» نه‌ به‌ خط اسدالله‌، بلكه‌ نوشتۀ عبدالغفار در خاتمۀ افزوده‌ به‌ نسخه‌ است‌. گزارش‌ گزافه‌ آمیز عبدالغفار نیز جای‌ درنگ‌ دارد. اسدالله‌ در پایان‌ این‌ اثر گران‌قدر، بر خلاف‌ روش‌ جاری‌ خود كه‌ «تربیت‌ یافتۀ دولت‌ ظل‌الله‌» و «كمترین‌ بندگان‌ درگاه‌» (همان‌، 1/ 61) رقم‌ می‌كرده‌، خود را «تراب‌ اقدام‌ خلق‌الله‌» خوانده‌، و از «تلاوت‌ كنندگان‌ ملتمس‌ دعا» شده‌ است‌ (آتابای‌، فهرست‌ قرآنها، 319؛ یادداشت‌ مؤلف‌). از این‌ نوشته‌ چنین‌ برمی‌آید كه‌ این‌ قرآن‌ را نه‌ به‌ «اشاره‌» یا برای‌ ناصرالدین‌ شاه‌، و نه‌ برای‌ شخص‌ دیگری‌ نوشته‌، بلكه‌ برای‌ استفادۀ همه‌ كتابت‌ كرده‌ است‌، اما عبدالغفار كه‌ پیش‌تر به‌ روزگار ولیعهدی‌ ناصرالدین‌ میرزا در تبریز كاتب‌ او بود (بیانی‌، همان‌، 1/ 405)، با افزودن‌ خاتمه‌ای‌ تملق‌ آمیز بر آن‌ كوشیده‌ است‌ كه‌ قرآن‌ را به‌ نام‌ ناصرالدین‌ شاه‌ تمام‌ كند. 
7. هشت‌ مرقع‌ هر یك‌ شامل‌ 7 تا 50 رقعه‌ به‌ قلمهای‌ از 6 دانگ‌ تا كتابت‌ عالی‌ و خوش‌، نوشته‌ شده‌ میان‌ سالهای‌ 1252 تا 1264ق‌ كه‌ همگی‌ در كتابخانۀ كاخ‌ گلستان‌ است‌ (بیانی‌، همان‌، 1/ 62 -63؛ آتابای‌، فهرست‌ مرقعات‌، 10-11، 49-51، 70-71، 98-101، 144، جم‍ ). 
8. قطعات‌ پراكنده‌ در مجموعه‌های‌ خصوصی‌ به‌ قلمهای‌ از 4 دانگ‌ تا نیم‌ دو دانگ‌ خوش‌ با تاریخهای‌ 1257 و 1263ق‌ (بیانی‌، همانجا). 

مآخذ

آتابای‌، بدری‌، فهرست‌ قرآنهای‌ خطی‌ كتابخانۀ سلطنتی‌، تهران‌، 1351ش‌؛ همو، فهرست‌ مرقعات‌ كتابخانۀ سلطنتی‌، تهران‌، 1353ش‌؛ اعتمادالسلطنه‌، محمد حسن‌، روزنامۀ خاطرات‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1345ش‌؛ همو، المآثر و الآثار، تهران‌، 1363ش‌؛ بیانی‌، مهدی‌، احوال‌ و آثار خوشنویسان‌، تهران‌، 1345- 1358ش‌؛ همو، فهرست‌ ناتمام‌ تعدادی‌ از كتب‌ كتابخانۀ سلطنتی‌، تهران‌، 1346ش‌؛ راهجیری‌، علی‌، تذكرۀ خوشنویسان‌ معاصر، تهران‌، 1364ش‌؛ سپهر، هدایت‌الله‌، تذكرۀ خوشنویسان‌، تهران‌، یساولی‌؛ فضایلی‌، حبیب‌الله‌، اطلس‌ خط، اصفهان‌، 1391ق‌؛ مصطفوی‌، محمدتقی‌، آثار تاریخی‌ طهران‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1361ش‌؛ همو، «نوشته‌های‌ تاریخی‌ در آثار متبركۀ تهران‌ قدیم‌ و خارج‌ شهر»، اطلاعات‌ ماهانه‌، تهران‌، 1330ش‌، س‌ 4، شم‍ 31؛ میرزای‌ سنگلاخ‌، تذكرۀ الخطاطین‌، تبریز،1291ق‌؛ نامۀ دانشوران‌ ناصری‌، قم‌، 1338ش‌؛ یادداشت‌ مؤلف‌. 

محمدحسن‌ سمسار