اسدالله کرمانی

اَسَدُاللّهِ كِرْمانی‌، اسدالله‌ بن‌ بایزید صادقی‌ صوفی‌ كرمانی‌ (د 892ق‌/ 1487م‌)، استاد خوشنویس‌ قلمهای‌ 6 گانه‌ (ثلث‌، نسخ‌، تعلیق‌، ریحان‌، محقق‌ و رقاع‌). او قلم‌ نستعلیق‌ را نیز خوش‌ می‌نوشت‌، شعر می‌سرود و از عارفان‌ نامدار روزگار خود بود (حاجی‌ خلیفه‌، 1/ 711؛ مستقیم‌ زاده‌، 113؛ ایرانی‌، 119-120). مصطفی‌ عالی‌ او را در شمار آن‌ گروه‌ از استادان‌ ایرانی‌ می‌شمارد كه‌ در «حسن‌ خط» در سرزمینهای‌ فارس‌ و ترك‌ نامورند (ص‌ 23). 
گزارشهای‌ موجود راجع‌ به‌ استاد یا استادان‌ خوشنویسی‌ اسدالله‌ با یكدیگر ناسازگارند. عالی‌ نسبت‌ استادی‌ میرعلی‌ هروی‌ (د 951ق‌) را بر او درست‌ نمی‌داند و بر آن‌ است‌ كه‌ تنها امكان‌ دارد پایان‌ زندگی‌ اسدالله‌ با آغاز زندگی‌ میر همزمان‌ باشد (ص‌ 49). همو اسدالله‌ و محمد كرمانی‌ را از شاگردان‌ عبدالرحیم‌ خوارزمی‌، مشهور به‌ «انیسی‌» خوشنویس‌ دربار سلطان‌ یعقوب‌ آق‌قویونلو (حك 883 - 896ق‌) می‌شمارد (ص‌ 58 - 59؛ بیانی‌، 2/ 384، 386). 
برخی‌ او را در كتابت‌ قلمهای‌ ثلث‌ و نسخ‌ پیرو مكتب‌ محمد كرمانی‌ می‌دانند و بر آنند كه‌ او نخست‌ به‌ تقلید از آثار محمد كرمانی‌ پرداخته‌، و پس‌ از یافتن‌ مهارت‌، از او كسب‌ «اجازه‌» كرده‌ است‌ (مستقیم‌ زاده‌، همانجا). در درستی‌ این‌ سخن‌ جای‌ درنگ‌ است‌، زیرا شمس‌ الدین‌ محمد كرمانی‌ استادی‌ نستعلیق‌ نویس‌ بوده‌ است‌ (نک‍ : بیانی‌، 3/ 824 - 825) و از او حتی‌ یك‌ اثر به‌ قلمهای‌ ثلث‌ و نسخ‌ برجای‌ نیست‌. پس‌ درستی‌ سمت‌ استادیش‌ بر اسدالله‌ و دادن‌ «اجازه‌» به‌ او را نمی‌توان‌ پذیرفت‌، به‌ ویژه‌ آنكه‌ رسم‌ دادن‌ «اجازه‌» كه‌ از سنتهای‌ خوشنویسی‌ در سرزمین‌ عثمانی‌ بوده‌ (نک‍ : شیمل‌، 77، 82، 116)، در میان‌ خوشنویسان‌ ایرانی‌ رواج‌ نداشته‌ است‌. از این‌ گذشته‌، برجا ماندن‌ آثاری‌ از شمس‌الدین‌ محمد كه‌ تاریخ‌ آنها تا 918ق‌ می‌رسد، یعنی‌ 26 سال‌ پس‌ از درگذشت‌ اسدالله‌، نشان‌ از پیشی‌ داشتن‌ زمان‌ زندگی‌ اسدالله‌ بر او دارد (نک‍ : بیانی‌، همانجا). 
حبیب‌ اصفهانی‌ استاد اسدالله‌ در قلمهای‌ ثلث‌ و نسخ‌ را میرشیخ‌ كرمانی‌ می‌داند (ص‌ 62). تاریخ‌ درگذشت‌ میرشیخ‌ اول‌ كرمانی‌ كه‌ نامش‌ محیی‌ بوده‌ است‌، دانسته‌ نیست‌، اما آگاهیم‌ كه‌ او كاتب‌ دربار بابرگوركانی‌ (حك 899 -937ق‌) بوده‌، و تا سالها پس‌ از مرگ‌ اسدالله‌ در قندهار می‌زیسته‌ است‌ (عالی‌، 49؛ بیانی‌، 2/ 321-322). 
در این‌ میان‌، با توجه‌ به‌ گزارش‌ مصطفی‌ عالی‌ دربارۀ همنشینی‌ اسدالله‌ با انیسی‌، و آموختن‌ كتابت‌ قلم‌ نستعلیق‌ از او، دور نیست‌ كه‌ قلمهای‌ ثلث‌ و نسخ‌ را نیز از عبدالكریم‌ یعقوبی‌ برادر او آموخته‌ باشد، زیرا عبدالكریم‌ همۀ قلمها را استادانه‌ و خوش‌ می‌نوشت‌ (بیانی‌، 2/ 410). با اینكه‌ به‌ درستی‌ روشن‌ نیست‌ كه‌ اسدالله‌ خوشنویسی‌ را از كدام‌ استاد یا استادان‌ آموخته‌ است‌، اما میراثی‌ كه‌ او در هنر خوشنویسی‌ از خود بر جا نهاده‌، دارای‌ اهمیت‌ و ارزش‌ بسیار است‌. 
اسدالله‌ كرمانی‌ به‌ سرزمین‌ عثمانی‌ رفت‌ و در آنجا ساكن‌ شد و به‌ تربیت‌ خوشنویسان‌ آن‌ دیار پرداخت‌ (زین‌ الدین‌، 347). پر آوازه‌ترین‌ شاگرد او خوشنویس‌ نامدار و بزرگ‌ عثمانی‌ احمد قره‌ حصاری‌ (873 -963ق‌) است‌ (همانجا). مكتب‌ احمد و شاگردان‌ و پیروانش‌ كه‌ از اسدالله‌ كرمانی‌ سرچشمه‌ گرفت‌، بیش‌ از یك‌ سده‌ در سرزمین‌ عثمانی‌ رواج‌ خود را حفظ كرد (آیوردی‌، 24 ؛ رادو، 47).
آیوردی‌ كه‌ برای‌ نخستین‌ بار دو اثر منسوب‌ به‌ اسدالله‌ را معرفی‌ كرده‌ (نک‍ : بخش‌ آثار)، بر آن‌ است‌ كه‌ وی‌ در كتابت‌ (ثلث‌ و نسخ‌) پیرو یاقوت‌ مستعصمی‌ بوده‌، و همچون‌ او با قلمی‌ كه‌ «قط مستوی‌» داشته‌، كتابت‌ می‌كرده‌ است‌ (همانجا)؛ اما این‌ داوری‌ درست‌ نیست‌، زیرا بررسی‌ دو قطعۀ یاد شده‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ هر دو - همانند آثار اصیل‌ یاقوت‌ - با قلمی‌ به‌ «قط مُحرَّف‌» نوشته‌ شده‌ است‌. افزون‌ بر این‌، می‌دانیم‌ كه‌ كاربرد قط محرف‌ از سدۀ 3ق‌ در میان‌ خوشنویسان‌ رواج‌ داشته‌ است‌ (منجد، 29). 

آثار

1. قطعه‌ای‌ به‌ قلمهای‌ ثلث‌ و نسخ‌ به‌ شیوۀ یاقوت‌، و نستعلیق‌ به‌ شیوۀ انیسی‌، با رقم‌ «مشقه‌ اسدالله‌ بن‌ بایزید الصادقی‌ الصوفی‌ الكرمانی‌ بلغه‌ الله‌ غایۀ الامانی‌»، در مجموعۀ خلیل‌ ادهم‌ آردا در تركیه‌ (آیوردی‌، 26). 2. قطعه‌ای‌ به‌ قلمهای‌ محقق‌ و ثلث‌ (بخشی‌ از آیۀ 37 سورۀ آل‌ عمران‌) بدون‌ رقم‌ و تاریخ‌، در همان‌ مجموعه‌ (همو، 25). 3. قرآنی‌ با سر لوحهای‌ مذهب‌ كه‌ بر یكی‌ از صفحات‌ بدرقۀ آن‌ ماده‌ تاریخ‌ كتابت‌ (862ق‌) در دو بیت‌ به‌ خط كاتب‌ نوشته‌ شده‌ بوده‌، و در كتابخانۀ ایاصوفیه‌ نگاهداری‌ می‌شده‌ است‌ (مستقیم‌ زاده‌، 113)، اما هیچ‌ یك‌ از تذكره‌ نویسان‌ دورۀ معاصر این‌ قرآن‌ را ندیده‌اند و در فهرست‌ كتابخانۀ نامبرده‌ نیز از آن‌ ذكری‌ نیست‌ (آیوردی‌، همانجا؛ بیانی‌، 1/ 64). 

مآخذ

ایرانی‌، عبدالمحمد، پیدایش‌ خط و خطاطان‌، مصر، 1345ق‌؛ بیانی‌، مهدی‌، احوال‌ و آثار خوشنویسان‌، تهران‌، 1345- 1358ش‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ حبیب‌ اصفهانی‌، خط و خطاطان‌، قسطنطنیه‌، 1305ق‌؛ زین‌ الدین‌، ناجی‌، مصور الخط العربی‌، بغداد، 1400ق‌؛ شیمل‌، آن‌ ماری‌، خوشنویسی‌ و فرهنگ‌ اسلامی‌، ترجمۀ اسدالله‌ آزاد، مشهد، 1368ش‌؛ عالی‌، مصطفی‌، مناقب‌ هنروران‌، استانبول‌، 1926م‌؛ مستقیم‌ زاده‌، سلیمان‌ سعدالدین‌، تحفۀ خطاطین‌، استانبول‌، 1928م‌؛ منجد، صلاح‌الدین‌، یاقوت‌ المستعصمی‌، بیروت‌، 1985م‌؛ نیز: 

Ayverdi, E. H., Fatih devri hattatlari ve hat sanati, Istanbul, 1953; Rado, S., Türk hattatlari, Istanbul. 
محمدحسن‌ سمسار