اسحاق، ادیب

اِسْحاق‌، اَدیب‌ (1272-1301ق‌/ 1856-1884م‌)، نویسنده‌، شاعر و روزنامه‌ نگار مسیحی‌ عرب‌. وی‌ در فیحاء از توابع‌ دمشق‌ به‌ دنیا آمد و تحصیلات‌ مقدماتی‌ را در مدرسۀ عازاریین‌ دمشق‌ به‌ پایان‌ رساند و در همانجا زبان‌ فرانسه‌ را نیز فرا گرفت‌. قریحۀ شاعری‌ وی‌ از همان‌ آغاز كودكی‌ شكوفا شد و 10 سال‌ بیش‌ نداشت‌ كه‌ به‌ سرودن‌ شعر پرداخت‌، اما تنگدستی‌ خانواده‌اش‌ سبب‌ شد كه‌ در 11 سالگی‌ تحصیل‌ را رها كند و با دستمزدی‌ اندك‌ در گمرك‌ دمشق‌ مشغول‌ كار شود (شیخو، 2/ 117؛ حمزه‌، 2/ 18 ؛ 2 EI). با این‌ حال‌، دست‌ از مطالعه‌ برنداشت‌ و در هر فرصتی‌ به‌ خواندن‌ آثار ادبی‌ و سرودن‌ شعر می‌پرداخت‌. در همین‌ دوره‌، زبان‌ تركی‌ را نیز به‌ خوبی‌ فرا گرفت‌ (عبود، 441؛ زیدان‌، تاریخ‌...، 4/ 249). 
ادیب‌ در 15 سالگی‌، به‌ خواست‌ پدر به‌ بیروت‌ رفت‌ و در ادارۀ پست‌ مشغول‌ كار شد. محیط ادبی‌ بیروت‌ زمینه‌ای‌ مناسب‌ برای‌ فعالیتهای‌ علمی‌ و فرهنگی‌ ادیب‌ بود. از این‌ رو، وی‌ پس‌ از آشنایی‌ با چند تن‌ از ادیبان‌ و روزنامه‌نگاران‌ بنام‌ چون‌ ابراهیم‌ یازجی‌، احمد فارس‌ شدیاق‌، خلیل‌ خوری‌ و بطرس‌ بستانی‌، در 17 سالگی‌ توانست‌ سردبیری‌ روزنامۀ ثمرات‌ الفنون‌ را بر عهده‌ گیرد و با روزنامۀ التقدم‌ نیز همكاری‌ كند. سپس‌ از سردبیری‌ ثمرات‌ الفنون‌ دست‌ كشید و سردبیر روزنامۀ التقدم‌ شد و كوشید با ایجاد تغییرات‌ بنیادی‌ در آن‌، مایۀ ارتقای‌ سطح‌ علمی‌ و ادبی‌ روزنامه‌ شود (مروّه‌، 165؛ آل‌ جندی‌، 2/ 348). افزون‌ بر آن‌، مقالات‌ و مباحثی‌ را به‌ مسائل‌ سیاسی‌ و انتقاد از سیاست‌ حاكمان‌ لبنان‌ اختصاص‌ داد كه‌ واكنش‌ شدید محافل‌ سیاسی‌ را در پی‌ داشت‌ و برخی‌ از روزنامه‌های‌ هوادار دولت‌ همچون‌ البشیر بر ضد او هیاهوی‌ بسیار به‌ راه‌ انداختند ( بستانی‌، 12/ 226). هنوز 20 سال‌ نداشت‌ كه‌ به‌ عضویت‌ انجمن‌ ادبی‌ زهرۀ الا¸داب‌ كه‌ در 1873م‌ تأسیس‌ شده‌ بود، درآمد و پس‌ از چندی‌ ریاست‌ آن‌ را نیز بر عهده‌ گرفت‌. ادیب‌ در این‌ زمان‌ آوازه‌ای‌ بلند یافت‌ و مجموعۀ سخنرانیهایش‌ در انجمن‌ زهرۀالا¸داب‌ توجه‌ بسیاری‌ را به‌ خود جلب‌ كرد (حمزه‌،2/ 19؛آل‌جندی‌، همانجا؛ زیدان‌، تراجم‌...، 2/ 96). وی‌ در 1875م‌ به‌ همراه‌ دوستش‌ سلیم‌ خوری‌ كتاب‌ آثار الادهار را منتشر ساخت‌ و نزهة الاحداق‌ فی‌ مصارع‌ العشاق‌ را نیز در همین‌ زمان‌ نوشت‌ (مروه‌، آل‌ جندی‌، همانجاها). همچنین‌ به‌ پیشنهاد سركنسول‌ فرانسه‌ در بیروت‌ رمان‌ اندروماك‌ راسین‌ را ترجمه‌ كرد و با همكاری‌ برخی‌ هنرمندان‌ معروف‌ در زمانی‌ كوتاه‌ آن‌ را به‌ روی‌ صحنه‌ برد و درآمد آن‌ را صرف‌ برخی‌ امور خیریه‌ كرد (حمزه‌، همانجا؛ نجم‌، 215). 
ادیب‌ در حدود سال‌ 1876م‌ در زمان‌ حكومت‌ خدیو اسماعیل‌ به‌ اسكندریه‌ رفت‌ و با همكاری‌ سلیم‌ نقاش‌ نمایشنامه‌هایی‌ را به‌ عربی‌ ترجمه‌ كرد و به‌ روی‌ صحنه‌ برد (مروه‌، همانجا؛ حمزه‌، 2/ 20). اندكی‌ بعد، از اسكندریه‌ به‌ قاهره‌ رفت‌ و در آنجا با سید جمال‌ الدین‌ اسدآبادی‌ آشنا شد و در زمرۀ مریدان‌ وی‌ درآمد (نک‍ : اسحاق‌، 20؛ حمزه‌، همانجا؛ طرازی‌، 3/ 13). در 1877م‌، به‌ پیشنهاد سیدجمال‌ الدین‌ هفته‌نامۀ مصر را بنیاد نهاد (حمزه‌، همانجا). ادیب‌ در این‌ روزگار در نهایت‌ فقر و تنگدستی‌ روزگار می‌گذرانید و تأمین‌ هزینۀ هفته‌ نامه‌ برایش‌ سخت‌ دشوار بود، از این‌ رو، ادارۀ آن‌ را از قاهره‌ به‌ اسكندریه‌ منتقل‌ ساخت‌ و سلیم‌ نقاش‌ نیز در تحریر آن‌ به‌ یاری‌ وی‌ شتافت‌. هفته‌ نامۀ مصر در اسكندریه‌ با استقبال‌ شدید مردم‌ روبه‌رو شد و شهرت‌ فراوان‌ یافت‌، به‌ خصوص‌ كه‌ برخی‌ آزادیخواهان‌ و نویسندگان‌ بنام‌ همچون‌ سیدجمال‌ الدین‌ در زمرۀ نویسندگان‌ آن‌ بودند (دسوقی‌، 1/ 118؛ اسحاق‌، حمزه‌، طرازی‌، همانجاها). ادیب‌ تنها به‌ هفته‌ نامۀ مصر بسنده‌ نكرد و به‌ همراه‌ سلیم‌ نقاش‌ در 1878م‌ روزنامۀ التجارة را با حمایت‌ مالی‌ برخی‌ تاجران‌ تأسیس‌ كرد (طرازی‌، 3/ 54 - 55). ادیب‌ از هواداران‌ شریف‌ پاشا نخست‌ وزیر وقت‌ بود و در مقالات‌ خود از وی‌ سخت‌ جانبداری‌ می‌كرد، اما همینكه‌ ریاض‌ پاشا در 1879م‌ به‌ وزارت‌ كشور رسید، ادیب‌ به‌ مخالفت‌ با وی‌ برخاست‌ و سیاستهای‌ او را به‌ شدت‌ مورد انتقاد قرار داد و به‌ دنبال‌ آن‌، طولی‌ نكشید كه‌ هر دو نشریۀ التجارة و مصر توقیف‌ شد (همو، 3/ 14؛ حمزه‌، 2/ 20، 23؛ مقدسی‌، 414). 
ادیب‌ اسحاق‌ دست‌ از فعالیت‌ مطبوعاتی‌ برنداشت‌ و در پی‌ آن‌ روزنامۀ مصر الفتاة را در 1879م‌ و سپس‌ هفته‌ نامۀ المحروسه‌ را در 1880م‌ به‌ همراه‌ سلیم‌ نقاش‌ در اسكندریه‌ منتشر كرد (طرازی‌، 3/ 56 - 57؛ یازجی‌، 136؛ زیدان‌، تاریخ‌، 4/ 57)، اما فشارهای‌ سیاسی‌ و سختگیریهای‌ حكومت‌ مصر او را به‌ جلای‌ وطن‌ واداشت‌ و او در همان‌ حال‌ به‌ فرانسه‌ رفت‌ و روزنامۀ مصر القاهره‌ را در آنجا منتشر كرد و بیشترین‌ مقالات‌ آن‌ را به‌ انتقاد از ریاض‌ پاشا و سیاستهای‌ او كه‌ در آن‌ هنگام‌ نخست‌ وزیر بود، اختصاص‌ داد (مروه‌، 234؛ حمزه‌، 2/ 24). ادیب‌ در فرانسه‌ با نویسندگان‌ و روزنامه‌نگاران‌ بسیاری‌ آشنا شد و افزون‌ بر نگارش‌ مقالات‌ متعدد دربارۀ مشرق‌ زمین‌، كتاب‌ تراجم‌ مصر فی‌ هذا العصر را در آنجا تألیف‌ كرد (مقدسی‌، 412-413؛ آل‌ جندی‌، 2/ 348). وی‌ كه‌ به‌ بیماری‌ سل‌ مبتلا بود، در پاریس‌ چندان‌ تاب‌ نیاورد و به‌ ناچار پس‌ از 9ماه‌ اقامت‌ در آن‌شهر به‌ بیروت‌بازگشت‌ و به‌درخواست‌ مدیر روزنامۀ التقدم‌ سردبیری‌ آن‌ را بر عهده‌ گرفت‌ ( بستانی‌، همانجا). ادیب‌ یك‌ سال‌ در بیروت‌ به‌ سر برد، سپس‌ در 188 م‌ به‌ دعوت‌ توفیق‌ پاشا (یا شریف‌ پاشا در 1882م‌)، و به‌ گفته‌ای‌ به‌ دعوت‌ جمعی‌ از دوستانش‌ به‌ مصر رفت‌ و به‌ عنوان‌ منشی‌ مجلس‌ انتخاب‌ شد. در همین‌ زمان‌ اجازۀ انتشار مجدد روزنامۀ مصر را گرفت‌، اما چون‌ بیماریش‌ شدت‌ یافته‌ بود. برادرش‌ عونی‌ اسحاق‌ را به‌ مدیریت‌ آن‌ برگزید و خود به‌ نوشتن‌ مقالاتی‌ در آن‌ بسنده‌ كرد (مقدسی‌، 413؛ آل‌ جندی‌، همانجا). 
در 882م‌ هنگامی‌ كه‌ نهضت‌ عرابی‌ پاشا در مصر پاگرفت‌، ادیب‌ اسحاق‌ كه‌ از آزادیخواهان‌ میانه‌رو بود، با این‌ نهضت‌ از در مخالفت‌ درآمد. وی‌ عرابی‌ و قیام‌ او را باعث‌ باز شدن‌ پای‌ بیگانگان‌ به‌ كشور می‌دانست‌. از این‌ رو در مقالات‌ خود از رهبران‌ آن‌ به‌ سختی‌ انتقاد می‌كرد. در ابیاتی‌ نیز آنان‌ را دزدانی‌ خواند كه‌ مایۀ ذلت‌ و سرافكندگی‌ مصر شده‌اند (مقدسی‌، 418- 419). ادیب‌ در همان‌ سال‌ ناگزیر به‌ بیروت‌ بازگشت‌ و در آنجا قصیدۀ طولانی‌ و معروفش‌ را در مدح‌ شریف‌ پاشا كه‌ حكومتش‌ به‌ دست‌ عرابی‌ سقوط كرده‌ بود، سرود. همچنین‌ سردبیری‌ روزنامه‌ التقدم‌ را بار دیگر بر عهده‌ گرفت‌ و رمان‌ الباریسیۀ الحسناء را كه‌ در اوایل‌ جوانی‌ ترجمه‌ كرده‌ بود، در 1884م‌ به‌ چاپ‌ رساند. در همین‌ زمان‌ بیماری‌ وی‌ شدت‌ یافت‌ و به‌ دستور پزشكان‌ به‌ مصر رفت‌ و مدت‌ كوتاهی‌ را در قاهره‌ و اسكندریه‌ گذراند. سپس‌ به‌ بیروت‌ بازگشت‌ و در همانجا در 29 سالگی‌ درگذشت‌ (حمزه‌، 2/ 29- 32؛ آل‌ جندی‌، 2/ 348- 350). بیشتر منابع‌ وفات‌ وی‌ را در 1885م‌ نوشته‌اند (شیخو، 2/ 117؛ عبود، 441؛ عبدالجلیل‌، 297)، اما مجلۀ المقتطف‌ خبر مرگ‌ وی‌ را در شمارۀ تموز 1884م‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ (ص‌ 634). 
دهه‌های‌ 8 و 9 سدۀ 19 م‌ را باید عصر تحول‌ مطبوعات‌ عربی‌ دانست‌ (یازجی‌، 134) و ادیب‌ اسحاق‌ خود یكی‌ از پیشگامان‌ این‌ تحول‌ بود. مطبوعات‌ در آن‌ روزگار از لحاظ نثر و شیوۀ بیان‌ بسیار ضعیف‌ بودند و به‌ كارگیری‌ نثر مسجع‌ و صناعات‌ بدیعی‌ مایۀ فخر همۀ روزنامه‌ نگاران‌ بود. ادیب‌ در تحول‌ نثر مطبوعات‌ و تغییر آن‌ از صنعت‌ گرایی‌ و تكلف‌ به‌ روانی‌ و ساده‌نویسی‌ بسیار كوشید و نثر روزنامه‌ای‌ را به‌ مرتبه‌ای‌ از شیوایی‌ و استواری‌ رساند و تحولی‌ بنیادی‌ در آن‌ به‌ وجود آورد (زیدان‌، تاریخ‌، 4/ 57؛ بستانی‌، 3/ 358). 

آثار

1. آثار الادهار، در بیروت‌ (1875م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌؛ 2. ادب‌ المقالۀ الصحفیۀ، اثر مشتركی‌ است‌ از ادیب‌ اسحاق‌، محمد عبده‌ و عبدالله‌ ندیم‌ كه‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌؛ 3. الباریسیۀ الحسناء، نمایشنامه‌ای‌ است‌ كه‌ او از فرانسه‌ به‌ عربی‌ ترجمه‌ كرده‌، و در بیروت‌ (1884م‌) به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌؛ 4. الدرر، مجموعه‌ای‌ است‌ از اشعار، سخنرانیها، رسائل‌ و نمایشنامه‌های‌ وی‌ كه‌ به‌ دست‌ برادرش‌ عونی‌ اسحاق‌ گردآوری‌، و در بیروت‌ (1909م‌) منتشر شده‌ است‌؛ 5. دیوان‌ انیس‌ الجلیس‌، كه‌ برخی‌ آن‌ را به‌ یوسف‌ شلفون‌ نسبت‌ داده‌اند (نک‍ : واندیك‌، 482-483؛ طرازی‌، 1/ 121)؛ 6. نزهة الاحداق‌ فی‌ مصارع‌ العشاق‌، در بیروت‌ (1874م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 

آثار یافت‌ نشده‌

1. تراجم‌ مصر فی‌ هذا العصر؛ 2. غرائب‌ الاتفاق‌ ( بستانی‌، 12/ 226؛ كحاله‌، 2/ 222). 
برخی‌ از آثار ادیب‌ در زمان‌ حیات‌ وی‌ از خانه‌اش‌ به‌ سرقت‌ رفته‌ است‌ (EI2) اشعاری‌ كه‌ او در سالهای‌ جوانی‌ سروده‌، به‌ حدود هزار بیت‌ می‌رسد و بیشتر غزل‌، مدح‌، عتاب‌ و رثاست‌ (زیدان‌، تراجم‌، 2/ 95). 

مآخذ

آل‌ جندی‌، ادهم‌، اعلام‌ الادب‌ و الفن‌، دمشق‌، 1958م‌؛ اسحاق‌، ادیب‌، «جمال‌ الدین‌ الافغانی‌»، المنتخبات‌ العصریۀ لدرس‌ الآداب‌ العربیۀ، لنینگراد، 1928م‌؛ بستانی‌؛ بستانی‌، بطرس‌، ادباء العرب‌، بیروت‌، 1979م‌؛ حمزه‌، عبداللطیف‌، ادب‌ المقالۀ الصحفیۀ، قاهره‌، 1965م‌؛ دسوقی‌، عمر، فی‌ الادب‌ الحدیث‌، قاهره‌، 1973م‌؛ زیدان‌، جرجی‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، به‌ كوشش‌ شوقی‌ ضیف‌، قاهره‌، 1957م‌؛ همو، تراجم‌ مشاهیر الشرق‌، بیروت‌، دارمكتبۀ الحیاۀ؛ شیخو، لویس‌، الآداب‌ العربیۀ فی‌ القرن‌ التاسع‌ عشر، بیروت‌، 1910م‌؛ طرازی‌، فیلیپ‌، تاریخ‌ الصحافۀ العربیۀ، بیروت‌، 1913- 1914م‌؛ عبدالجلیل‌، ج‌.م‌.، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ترجمۀ آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، 1363ش‌؛ عبود، مارون‌، ادب‌ العرب‌، بیروت‌، 1960م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفین‌، بیروت‌، 1376ق‌/ 1957م‌؛ مروه‌، ادیب‌، الصحافۀ العربیۀ، بیروت‌، 196 م‌؛ المقتطف‌، قاهره‌، 1884م‌، شم‍ 10؛ مقدسی‌، انیس‌، الفنون‌ الادبیۀ و اعلامها، بیروت‌، 1984م‌؛ نجم‌، محمد یوسف‌، المسرحیۀ فی‌ الادب‌ العربی‌ الحدیث‌، بیروت‌، 1967م‌؛ واندیك‌، ادوارد، اكتفاءالقنوع‌، قم‌، 1409ق‌؛ یازجی‌، كمال‌، رواد النهضة الادبیة فی‌ لبنان‌ الحدیث‌، بیروت‌، 1962م‌؛ نیز: 

EI2. 
عنایت‌الله‌ فاتحی‌نژاد