اسحاق افندی

اِسْحاقْ اَفَنْدی‌، یا خواجه‌ اسحاق‌ (1188-1251ق‌/ 1774- 1835م‌)، ریاضی‌دان‌ و مهندس‌ دورۀ عثمانی‌. وی‌ در نارده‌ (یا نارته‌، یا آرته‌) واقع‌ در جنوب‌ یانیه‌ (اكنون‌ تابع‌ آلبانی‌) زاده‌ شد و از این‌ جهت‌ به‌ یانیوی‌ نیز شهرت‌ یافته‌ است‌. پدرش‌ یهودی‌ بود، اما به‌ اسلام‌ گروید و نام‌ عبدالله‌ بر خود نهاد. اسحاق‌ پس‌ از مرگ‌ پدر به‌ استانبول‌ رفت‌ و به‌ یادگیری‌ ریاضیات‌ و نیز زبانهای‌ شرقی‌ و غربی‌ پرداخت‌ (سامی‌، 2/ 899 -900، 6/ 4542-4543، 4788-4789؛ «دائرۀ المعارف‌...»، XX/ 231؛ آدیوار، 196 ؛ اونات‌، 106 ,93 -90 ؛ ثریا، 1/ 328؛ EI2؛ بستانی‌ ). 
به‌گفتۀ اونات‌ (ص 89-94)‌ اسحاق‌ در 1221ق‌/ 1806م‌ مترجم‌ بحریۀ عثمانی‌ بود و در این‌ مقام‌ مأمور مذاكره‌ با فرستادۀ انگلستان‌ دربارۀ استحكامات‌ ساحلی‌ كشور خویش‌ شد و در این‌ مذاكرات‌ توانست‌ سیاست‌ دولت‌ متبوع‌ خود را پیش‌ برد (نیز نک‍ : ثریا، همانجا؛ آقچورا، 129). در 1231ق‌/ 1816م‌ معلم‌ ریاضیات‌ در آموزشگاه‌ مهندسی‌ نظامی‌ شد و در ذیقعدۀ 1239/ ژوئیۀ 1824 در دیوان‌ همایون‌ نیز به‌ عنوان‌ مترجم‌ به‌كار پرداخت‌ و در 1242ق‌ به‌ مقام‌ سرخلیفگی‌ رسید. در 1244ق‌/ 1828م‌، پرتو افندی‌ (پرتو پاشای‌ بعدی‌)، رئیس‌ دیوان‌ همایون‌ یا رئیس‌ الكتاب‌، اسحاق‌ افندی‌ را كه‌ رقیبی‌ نیرومند برای‌ خویشتن‌ می‌شمرد، از این‌ مقام‌ بركنار ساخت‌ و چنانكه‌ گفته‌ می‌شود، با توسل‌ به‌ دستاویزهایی‌، مقامات‌ مسئول‌ را بر آن‌ داشت‌ تا اسحاق‌ را به‌ عنوان‌ ناظر ساختمان‌ دژهای‌ مرزی‌ به‌ بالكان‌ فرستادند. در 1246ق‌/ 1830م‌ اسحاق‌ از بالكان‌ بازگشت‌ و به‌ كار در آموزشگاه‌ مهندسی‌ نظامی‌ ادامه‌ داد و در رجب‌ همان‌ سال‌ سرمدرس‌ آموزشگاه‌ شد. آنگاه‌ به‌ اصلاح‌ برنامه‌های‌ آموزشی‌ و تجدیدنظر در نظام‌ گزینش‌ استادان‌ و معلمان‌ آموزشگاه‌ همت‌ گماشت‌. سیدعلی‌ افندی‌ (سیدعلی‌ پاشای‌ بعدی‌)، سرمدرس‌ سابق‌ آموزشگاه‌ كه‌ اینگونه‌ اصلاحات‌ را خوش‌ نداشت‌، به‌ تحریك‌ پرداخت‌ تا سرانجام‌، اسحاق‌ افندی‌ را برای‌ سرپرستی‌ مرمت‌ ساختمانهای‌ مذهبی‌ به‌ مدینۀ منوره‌ فرستادند. وی‌ به‌ هنگام‌ بازگشت‌ به‌ استانبول‌ در سوئز درگذشت‌ و همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (بروسه‌لی‌، 3/ 254؛ «دائرۀ المعارف‌»، نیز ثریا، همانجاها؛ قس‌: EI2). 
اسحاق‌ افندی‌ بجز زبانهای‌ شرقی‌ همچون‌ عربی‌، عبری‌ و فارسی‌، با زبانهای‌ لاتین‌، یونانی‌ و فرانسه‌ نیز آشنا بود. حافظه‌ای‌ بسیار نیرومند داشت‌ و گفته‌ می‌شود كه‌ ضمن‌ سفر حج‌، در مدت‌ 3 ماه‌ قرآن‌ را حفظ كرد (بروسه‌لی‌، همانجا؛ سامی‌، 2/ 899 -900؛ بانارلی‌، 820).
وی‌ در كنار وظایف‌ اداری‌ و آموزشی‌ خویش‌، به‌ كار تصنیف‌ نیز می‌پرداخت‌ و عمدۀ شهرت‌ او نیز از همین‌ باب‌ است‌. اثر عمدۀ وی‌ با عنوان‌ مجموعۀ علوم‌ ریاضیه‌ در 4 مجلد در استانبول‌ منتشر شد (1247-1250ق‌/ 1831-1834م‌). بیشتر مطالب‌ این‌ مجموعه‌ از منابع‌ فرانسوی‌ در زمینۀ ریاضیات‌، فیزیك‌، شیمی‌، هیأت‌ و زمین‌شناسی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. این‌ مجموعه‌ از نظر علمی‌ ارزش‌ چندانی‌ ندارد، اما نخستین‌ كتابی‌ است‌ كه‌ به‌ زبان‌ تركی‌ دربارۀ دانشهای‌ جدید منتشر شده‌ است‌. در این‌ كتاب‌ اصطلاحات‌ علمی‌ بسیاری‌، برساخته‌ از واژگان‌ عربی‌، مانند مولد الماء در برابر هیدرژن‌، مولد الحموضه‌ در برابر اكسیژن‌، به‌كار رفته‌ است‌ كه‌ تا چند سالی‌ پس‌ از فروپاشی‌ دولت‌ عثمانی‌ و مدتها پس‌ از آن‌ در كشورهای‌ عربی‌ همچنان‌ متداول‌ بود. تألیفات‌ اسحاق‌ افندی‌ نقش‌ بزرگی‌ در نشر علوم‌ غربی‌ در تركیه‌ و كشورهای‌ عربی‌ داشته‌ است‌ (سامی‌، همانجا؛ بروسه‌لی‌، 3/ 254- 255؛ ثریا، بانارلی‌، همانجاها). 

آثار

گذشته‌ از مجموعۀ علوم‌ ریاضیه‌، این‌ آثار نیز از او به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌: 1. آلات‌ كیمیویه‌ (رساله‌ دربارۀ ابزارهای‌ آزمایشهای‌ شیمیایی‌). 2. اصول‌ استحكامات‌. 3. اصول‌ الصیاغه‌ (یا الاصاغه‌ )، در شیوۀ استفادۀ درست‌ از سلاحهای‌ آتشین‌ و شرح‌ ویژگی‌ فلزات‌ به‌كار رفته‌ در ساختن‌ آنها و چگونگی‌ ساختن‌ توپ‌. 4. تحفۀ الامراء، دربارۀ اردوسازی‌ و نگهداری‌ دژها. 5. دكز لغمی‌ رساله‌ سی‌ (رساله‌ دربارۀ لای‌ دریا).6. عكس‌ المرایا فی‌ اخذ الزوایا، دربارۀ كاربرد برخی‌ از ابزارهای‌ رصد. 7. قواعد سامیه‌، در تخطیط اراضی‌. 8. كره‌ رساله‌سی‌ (رساله‌ دربارۀ كره‌). 9. نصب‌ الخیام‌، دربارۀ اصول‌ بر پا كردن‌ چادر به‌ هنگام‌ لشكركشی‌. این‌ كتاب‌ در 1242ق‌ چاپ‌ شد (بروسه‌لی‌، 3/ 255؛ بغدادی‌، 1/ 203؛ بانارلی‌، همانجا؛ اوزگه‌، 1980). 
ترجمۀ اثری‌ از زبان‌ فرانسه‌ با عنوان‌ خانۀ زراع‌ از او برجای‌ مانده‌ است‌ (سامی‌، 2/ 900). 

مآخذ

بروسه‌لی‌، محمدطاهر، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌، 1342ق‌؛ بستانی‌؛ بغدادی‌، هدیه‌؛ ثریا، محمد، سجل‌ عثمانی‌ ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه‌ )، استانبول‌، 1308ق‌؛ سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ نیز: 

Adivar, A. A., Osmanli türklerinde ilim, Istanbul, 1943; Akcura, Y., Osmanli devletinin dagilma devri, Ankara, 1985; Banarli , N.S., Türk edebiyāti tārihi , Istanbul, 1971 ; EI 2 ; Ozege , M. S., Eski harflerle basilmis t türkce eserler katalagu, Istanbul, 1979, vol.V; türk ansiklopedisi, Ankara, 1972; Unat, F.R., «Bashoca Ishak Efendi» , Belleten, 1964, vol. XXVIII, no. 109. 
محمدعلی‌ مولوی‌