استوائیه

اِسْتِوائیّه، نام یکی از استانهای جنوبی سودان که در 1975م به دو استان شرقی و غربی تقسیم شد: 

استوائیۀ شرقی

این استان از جنوب به کشورهای کنیا، اوگاندا و زئیر، از شرق به کشور اتیوپی، از شمال به استانهای جُنکلی و البُحیره، و از غرب به استان استوائیۀ غربی محدود است («اطلس بزرگ...»، 76-77). مساحت آن 237‘119 کمـ 2، و مرکز آن جویا ست («سالنامۀ بریتانیکا» 703). 
سلسله کوههای ایماتونگ و دُنگوتونا که در شرق آن تپه‌های دیدینگا قرار دارد، ارتفاعات این ناحیه را تشکیل داده است. مرتفع‌ترین کوههای سودان کوههای ایماتونگ است که بلندترین قلۀ آن (قلۀ کوه کین یِتی) 187‘3 متر از سطح دریا ارتفاع دارد (بریتانیکا، چ 1986م، VI/ 427). تپه‌های دیدینگا نیز با شیب تندی تا فلات توریت ادامه می‌یابد (همان، چ 1978م، میکرو، III/ 932). 
آب و هوای این ناحیه از سودان استوایی است («اطلس جهانی»، ذیل سودان). فوریه و مارس گرم‌ترین ماههای سال است و متوسط دما دبه °30 سانتی‌گراد می‌رسد («سالنامۀ جدید...»، 326). آوریل و نوامبر پرباران‌ترین ماهها هستند. میزان باران سالانه گاه به بیش از هزار میلی‌متر می‌رسد (همانجا؛ قس: الان، 682). 
این سرزمین را محمدعلی پاشا، نایب‌السلطنۀ مستقل مصر، در 1821م به تصرف درآورد (بریتانیکا، چ 1986م، همانجا). پس از 1840م که مصادف با آخرین سالهای حکومت وی بود، این ناحیه به همراه بحر الغزال در جنوب به روی بازرگانان گشوده شد. آنان نخست در کار داد و ستد عاج بودند و سپس مستقیماً به برده‌فروشی پرداختند ( افریقا، 94؛ هالت، 78-80). تجارت برده تا هنگامی که سر چارلز گوردون، فرماندار کل سودان در آغاز سال 1870م، آن را لغو کرد، ادامه داشت (طوسون، 1/ 110 و بعد؛ شقیر، 254-256؛ بریتانیکا، همانجا). 
با آغاز قیام مهدی سودانی بر ضد حاکمیت مصر در 1881م (نک‍ : هالت، 95-107). چندین قبیلۀ محلی در این ناحیه به انقلابیون پیوستند. نیروهای انگلیسی و مصری این قیام را در 1898م سرکوب کردند و سال بعد این ناحیه به اتحادیۀ انگلیسی ـ مصری پیوست (بریتانیکا، همانجا). در اوایل سدۀ 20م، کوششهای بسیاری از سوی مبلغان مسیحی برای گسترش مسیحیت در نواحی استوایی صورت گرفت و کلیساها و مدارس بسیاری به دست آنان در این استان ساخته شد (همانجا؛ هالت، 135-136). کوششهای حکومت برای منطقه‌ای کردن نظام اداری کشور، نیز به تقسیم سودان به جنوب و شمال انجامید. این سیاست جداسازی تا 1947م ادامه داشت، ولی پس از استقلال سودان در 1956م، گامهایی برای ایجاد هماهنگی میان شمال و جنوب از راه اسلامی کردن کشور و اخراج مسیحیان برداشته شد و در نتیجه بسیاری از جنوبیان گریختند. شورشی نیز از سوی سربازان جنوبی (در 1958م) در جویا روی داد که به بروز جنگ داخلی منتهی شد و تا کودتای نظامی در 1969م ادامه یافت. از این پس حکومت جدید استقلال بیشتری به جنوب داد و این امر موجب بازگشت گروهی از جنوبیان شد (بریتانیکا، همانجا). 
در 1983م جمعیت این استان 125‘047‘1 نفر بود («سالنامۀ بریتانیکا»، 703) که بیشتر آنان از نژاد «حامیان وادی نیل»، هستند و از آن جمله می‌توان از قبایل مورْل، دیدینگا، بویا، توپوسا و لانوکا نام برد. بیشتر ساکنان این استان به کشاورزی اشتغال دارند و در آنجا محصولاتی مانند ذرت خوشه‌ای، کتان، کنجد، پنبه، دانۀ کرچک، حبوبات، توتون و جز آن تولید می‌شود. محصولات جنگلی آن شامل صمغ، هیزم، زغال، الوار راه‌آهن (تراورس) و تیرهای تلگراف، فیبر طناب و مواد دباغی است. افزون بر اینها قایق و وسایل کشاورزی نیز در آنجا ساخته می‌شود (بریتانیکا، همانجا). 

استوائیۀ غربی

این استان در 1975م پس از تقسیم استوائیه به دو استان، از بخش شرقی آن جدا شد. در شمال آن، استانهای بحر الغزال و البحیره، در جنوب آن، کشور زئیر، در غرب آن، جمهوری آفریقای مرکزی و در شرق آن، استان استوائیۀ شرق قرار گرفته‌اند («اطلس بزرگ»، 76-77). مساحت آن 732‘78 کمـ2 است و مرکز آن یا مبیو نامیده می‌شود («سالنامۀ بریتانیکا»، همانجا). 
تپه‌های مَرَه و ابوگَتَه بر بخش غربی استان مشرفند. همچنین رودخانه‌های واو، نوماتینا، سو و ایبا در این استان به سمت شمال جریان دارند. پوشش گیاهی آن جنگلهایی با درختان پهن برگ و بیشه‌های انبوه در دره‌هاست (بریتانیکا، همانجا؛ برای اطلاعات تاریخی، نک‍ : استوائیۀ شرقی در همین مقاله). 
در 1983م جمعیت این استان 056‘359 نفر بوده است («سالنامۀ بریتانیکا»، همانجا) که بیشتر آنان همانند مردم استوائیۀ شرقی از نژاد «حامیهای وادی نیل» هستند و به کشاورزی اشتغال دارند. حبوبات، غلات، گندم، شاهدانه، قهوه، توتون و ذرت در این استان به عمل می‌آید. محصولات جنگلی آنجا صمغ، هیزم، زغال و وسایل کشاورزی، فیبرهای طناب و مواد دباغی است و کالاهای چرمی، چوب و محصولات چوبی، آرد و مواد غذایی در آنجا تولید می‌شود (بریتانیکا، همانجا). طرح زند که هدف از آن اسکان قوم اَزنَد است، در این استان پی‌ریزی شده، و مرکز مدیریت آن در نزورا واقع است. گسترش کشاورزی و تولیدات صنعتی، توسعۀ آموزش و پرورش، ارتباطات و حمل و نقل نیز در این طرح پیش‌بینی شده است (وُل، 106؛ هالت، 167). 

مآخذ

شقیر، نعوم، تاریخ السودان، به کوشش محمدابراهیم ابوسلیم، بیروت، 1981م؛ طوسون، عمر، تاریخ مدیریة خط الاستواء المصریة، اسکندریه، 1355ق/ 1937م؛ هالت، پ. م. و م. و. دالی، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمۀ محمدتقی اکبری، تهران، 1366ش؛ نیز: 

Africa, a Handbook, London, 1971; Allan, J. A., «Sudan, Physical and Social Geography», The Middle East and North Africa 1986, London, 1985; Britannica; Britannica Book of the Year (1988); Great World Atals, The Reader's Digest, London, 1981; New African Yearbook 1991-92, London, 1991; Voll, J. O. et al., The Sudan, London, 1985; World Atlas. 
مژگان نظامی