استفان بن بسیل

اِسْتِفانِ بْنِ بَسیل (یا باسیل)، از نخستین مترجمان متون طبی یونانی به زبان عربی در سدۀ 3ق/ 9م و نخستین مترجم کتاب دارویی دیاسقوریدوس به زبان عربی، یگانه اطلاعی که از زندگانی او داریم این است که در زمان حنین بن اسحاق می‌زیسته، و از زمرۀ مترجمان چیره‌دستی بوده است که متوکل خلیفۀ عباسی به دستیاری حنین گماشته است (ابن جلجل، 69؛ قفطی، 171؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 189). ابن ابی اصیبعه ترجمه‌های او را در ردیف ترجمه‌های حنین شمرده، ولی اذعان داشته که ترجمه‌های حنین فصیح‌تر و شیواتر است (1/ 204). به علاوه، حنین چنانکه خود گفته است، ترجمه‌های استفان و دیگر دستیاران خویش را بررسی و اصلاح می‌کرده است (ابن جلجل، قفطی، همانجاها؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 189). 

آثـار

آثار شناخته شدۀ استفان همه ترجمۀ کتابهای طبی و دارویی یونانی است که مستقیماً از آن زبان، یا گاه از روی ترجمه‌های سریانی به عربی ترجمه می‌شده است: 
1. المقالات السبع، یا هیولی الطب فی الحشائش و السموم، اثر دیاسقوریدوس که مهم‌ترین کتاب دارویی در طب اسلامی است و در حدود 12 قرن منبع اصلی داروشناسی در جهان اسلام بوده است. متن یونانی کتاب که شامل 5 مقالۀ اصلی و دو مقالۀ الحاقی است، در سدۀ 1م نگارش یافته است. این کتاب در زمان متوکل به کوشش حنین بن اسحاق به بغداد آورده شد و نخست توسط خود او به زبان سریانی ترجمه گردید. سپس استفان متن کامل آن را از زبان یونانی به عربی ترجمه کرد و این ترجمه توسط حنین بازبینی و اصلاح شد. این دو ظاهراً یک بار دیگر نیز مشترکاً دست به ترجمۀ این کتاب زدند و متن ترجمه را دیگر بار حنین بازبینی و اصلاح کرد. استفان نامهای دارویی یونانی را که معادل عربی آنها را می‌شناخت، در متن کتاب وارد کرد، ولی نامهای ناشناخته را به همان صورت اصلی در متن عربی آورد تا شاید آیندگان معادلهایی برای آنها بیابند. غالب این نامها یک سده بعد در اندلس به یاری راهبی به نام نیکلا که فرستادۀ امپراتور بیزانس به دربار عبدالرحمان ناصر بود و به زبانهای یونانی و لاتینی آگاهی داشت، به زبان عربی ترجمه و تفسیر شد. ترجمۀ استفان بی‌شک مهم‌ترین ترجمۀ کتاب دیاسقوریدوس به زبان عربی است، ولی یگانه ترجمۀ آن نیست. در سده‌های بعد ترجمه‌های دیگری نیز از این کتاب فراهم آمد که ظاهراً همه از روی ترجمۀ سریانی حنین صورت گرفته، و اکنون نسخه‌هایی از آنها در دست است (نک‍ : ابن ابی اصیبعه، 2/ 46-47؛ لکلر، 5-38؛ اولمان، 259-262؛ صادق، 7-19، که نسخه‌های مختلف ترجمۀ استفان را معرفی و مقایسه کرده است؛ دربارۀ شرحها و تفسیرهایی که بر ترجمۀ استفان نوشته شده است، نک‍ : سید، 22-23؛ نیز نک‍ : ه‍ د، ابن جلجل، آثار). ترجمۀ عربی استفان به کوشش سزار دوبلر و الیاس ترس در جلد دوم از مجموعه‌ای 6 جلدی دربارۀ «کتاب دیاسقوریدوس» در تطوان و بارسلون (1952-1957م) به چاپ رسیده است (دربارۀ این مجموعه و مطالب هر جلد آن، نک‍ : GAS, III/ 59-60). 
دیگر آثار استفان اینهاست: 2. الادویة المستعملة، اثر اوریباسیوس (ابن ندیم، 350؛ نیز GAS, III/ 152-154). 3. الحاجة الی التنفس، یا منفعة النفس، اثر جالینوس که ظاهراً نیمی از آن را استفان، و نیم دیگر را حنین به عربی ترجمه کرده است (حنین، 163؛ ابن ندیم، 349؛ نیز GAS, III/ 104). 4.حرکة العضل، اثر جالینوس که حنین آن را با متن یونانی مقابله و اصلاح کرده است (حنین، 162؛ ابن ندیم، همانجا؛ نیز GAS, III/ 103-104). 5. الذبول، اثر جالینوس که حنین بخشی از آن را اصلاح کرده است (حنین، 168). نسخه‌هایی از این کتاب در لیسین و احتمالاً فلورانس موجود است (GAS, III/ 116). 6. عدد المقاییس (ابن ندیم، 350). 7. علل التنفس، اثر جالینوس که حنین و استفان با هم آن را مقابله کرده‌اند (حنین، 162؛ ابن ندیم، 349؛ نیز GAS, III/ 102-103). 8. فی الامتلاء، اثر جالینوس (حنین، 166؛ ابن ندیم، همانجا؛ نیز GAS, III/ 111). 9. فی حرکة الصدر و الرئة، اثر جالینوس که حنین آن را مقابله و اصلاح کرده است (حنین، 161-162؛ ابن ندیم، همانجا؛ نیز GAS, III/ 134-135). 10. الفصد، اثر جالینوس که استفان مقالۀ آخر آن را از روی ترجمۀ سریانی سرگیوس به عربی ترجمه کرده است (حنین، 168؛ ابن ندیم، همانجا). نسخه‌هایی از این کتاب در قاهره و رامپور موجود است (GAS, III/ 115-116). 11. المرة السوداء، اثر جالینوس (حنین، 167؛ ابن ندیم، همانجا). نسخه‌ای از این کتاب در ایاصوفیه موجود است (GAS, III/ 113-114). 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق/ 1882م؛ ابن جلجل، سلیمان، طبقات الاطباء و الحکماء، به کوشش فؤاد سید، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ حنین بن اسحاق، «رسالة الی علی بن یحیى»، دراسات و نصوص فی الفلسفة و العلوم عند العرب، به کوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت، 1981م؛ سید، فؤاد، تعلیقات بر طبقات الاطباء (نک‍ : هم‍ ، ابن جلجل)؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ نیز: 

GAS; Leclerc, L., «De la traduction arabe de Dioscorides», JA, 1867; vol. IX; Sadek, M. M., The Arabic Materia Medica of Dioscorides, Quebec, 1983; Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden/ Köln, 1970. 
مهران ارزنده