استرابادی

اِسْتَرابادی، رضی‌الدين‌ محمد بن‌ حسن‌، معروف‌ به‌ رضی‌ (د اندكی‌ پس‌ از 688ق‌/ 1289م‌)، اديب‌ و نحوی شيعی‌. آگاهی‌ از زندگانی‌ او چندان‌ اندك‌ است‌ كه‌ جلال‌الدين‌ سيوطی‌ (د 911ق‌) می‌گويد به‌ هيچ‌ نكته‌ای از شرح‌ حال‌ او دست‌ نيافته‌، و حتی‌ نامش‌ را نيز نمی‌داند (1/ 567). اين‌ سخن‌ البته‌ مايۀ شگفتی‌ و ترديد برخی‌ منابع‌ متأخر شيعی‌ شده‌ است‌ (نك: افندی، 5/ 54؛ خوانساری، 3/ 346). با اينهمه‌، نامی‌ كه‌ در آغاز مقاله‌ آمده‌، از عصر حاجی‌خليفه‌ كهن‌تر نيست‌ (قس‌: فلايش‌، ، I/ 42 حاشيه‌). 
از نسبت‌ او به‌ استراباد چنين‌ برمی‌آيد كه‌ او در اين‌ شهر زاده‌ شده‌، يا در آنجا زيسته‌ است‌؛ اما بی‌ شك‌ بخشی‌ از عمر وی در نجف‌ گذشته‌ است‌، زيرا خود در شرح‌ الكافية خويش‌ تصريح‌ كرده‌ كه‌ كتاب‌ را در آستان‌ غَرَوی (مرقد حضرت‌ امير(ع‌) در نجف‌) به‌ پايان‌ آورده‌ است‌ (1/ 18، 4/ 497؛ بغدادی، عبدالقادر، 1/ 28؛ شوشتری، 1/ 569). با اينهمه‌، برخی‌ احتمال‌ داده‌اند كه‌ مراد از آستان‌ غروی، شهر مدينه‌ باشد (نك: عمر، 1/ 18؛ قس‌: امين‌، 9/ 152؛ نيز نك: 2 EI). تاريخ‌ ولادت‌ او دانسته‌ نيست‌ و در تاريخ‌ وفاتش‌ نيز اختلاف‌ است‌؛ برخی‌ آن‌ را 684 ق‌ و برخی‌ ديگر 686 ق‌ نوشته‌اند، اما در آخر نسخۀ شافيه‌، مورخ‌ 757ق‌ (چ‌ قاهره‌، 1356ق‌)، تصريح‌ شده‌ كه‌ كتاب‌ در 688ق‌ به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌. همين‌ نكته‌ ثابت‌ می‌كند كه‌ شيخ‌ رضی‌ لااقل‌ تا اين‌ زمان‌ حيات‌ داشته‌ است‌ (نيز نك: فلايش‌، ، I/ 41 حاشيه‌). از ميان‌ منابع‌ متأخر اهل‌ سنت‌ فقط طاش‌ كوپری زاده‌ به‌ تشيع‌ او اشاره‌ كرده‌، و نكته‌ای از عقايد كلامی‌ منسوب‌ به‌ او را نقل‌ كرده‌ است‌ (1/ 171؛ نيز نك: عمر، 1/ 8). 
آوازۀ استرابادی اساساً مديون‌ دو شرحی‌ است‌ كه‌ وی بر دو كتاب‌ الكافيه‌ و الشافية ابن‌ حاجب‌ (ه م‌) نوشته‌ است‌. 

آثار

1. شرح‌ الكافية، يا شرح‌ الرضی‌. اين‌ اثر كه‌ در ميان‌ 30 شرح‌ I/ 304) )، GAL, بهترين‌ آنها شمرده‌ می‌شود، ظاهراً در اواخر عمر مؤلف‌ (شايد در 683 ق‌) تأليف‌ شده‌ است‌ (سيوطی‌، 1/ 567 - 568؛ بغدادی، عبدالقادر، نيز شوشتری، همانجاها؛ افندی، 5/ 53). مؤلف‌ چنانكه‌ خود می‌گويد، در آغاز به‌ درخواست‌ يكی‌ از شاگردانش‌ می‌خواسته‌ است‌ تا تعليقاتی‌ بر الكافيۀ ابن‌ حاجب‌ بنويسد، اما سپس‌ به‌ شرح‌ جزئيات‌ پرداخته‌، و مطالب‌ آن‌ را گسترش‌ داده‌ است‌ (1/ 17). كتاب‌ شرح‌ مبسوطی‌ است‌ بر مسائل‌ نحوی كه‌ در آن‌ به‌ همۀ آراء و نظريات‌ مختلف‌ پرداخته‌ شده‌ است‌، اما مؤلف‌ همچون‌ ابن‌ حاجب‌ بيشتر گرد آورنده‌ و مفسر آراء است‌ تا صاحب‌ نظريه‌ای خاص‌. با اينهمه‌، وی در جای جای كتاب‌ از خود استقلال‌ رأی نشان‌ می‌دهد و در بحث‌ از مسائل‌ نحوی نظريات‌ خود را نيز در پيش‌ می‌نهد، يا از ديدگاهی‌ خاص‌ دفاع‌ می‌كند. كتاب‌ از لحاظ استشهاد به‌ آيات‌ قرآن‌ و احاديث‌ نبوی و اشعار عرب‌ بسيار غنی‌ است‌ و به‌ خصوص‌ اشعاری كه‌ در اين‌ كتاب‌ مورد استشهاد قرار گرفته‌، و شمار آنها نزديك‌ به‌ هزار بيت‌ است‌، دست‌مايۀ عبدالقادر بغدادی در تأليف‌ كتاب‌ بزرگ‌ خزانة الادب‌ شده‌ است‌ كه‌ خود در واقع‌ شرح‌ گسترده‌ای است‌ بر شواهد شعری استرابادی. پاره‌ای از عبارات‌ نهج‌ البلاغه‌ نيز در شرح‌ استرابادی مورد استشهاد قرار گرفته‌ است‌ (عمر، 1/ 7- 8). همين‌ جامعيت‌ و شيوۀ بيان‌ كتاب‌ سبب‌ شده‌ است‌ كه‌ شرح‌ الكافيه‌ از ديرباز مورد توجه‌ و ستايش‌ اديبان‌ و نحويان‌ قرار گيرد و به‌ صورت‌ كتابی‌ درسی‌ درآيد (سيوطی‌،1/ 567؛ طاش‌ كوپریزاده‌،1/ 170-171؛بغدادی،عبدالقادر، 1/ 3). مير سيد شريف‌ جرجانی‌ (د 816 ق‌) كه‌ خود بر اين‌ شرح‌ تعليقاتی‌ نوشته‌ است‌، در اجازه‌ای به‌ يكی‌ از شاگردانش‌ كه‌ عبدالقادر بغدادی آن‌ را نقل‌ كرده‌ (1/ 29-30)، اين‌ شرح‌ و مؤلف‌ آن‌ را سخت‌ ستوده‌، و در ضمن‌ از تغييرات‌ و خللهای راه‌ يافته‌ به‌ متن‌ كتاب‌ و كوشش‌ خود برای تصحيح‌ و رفع‌ نقايص‌ آن‌ ياد كرده‌ است‌. هموست‌ كه‌ به‌ استرابادی لقب‌ نجم‍‌الائمه‌ داده‌ است‌. شرح‌ الكافيه‌ بارها در تهران‌ (1271ق‌)، تبريز (1274ق‌)، استانبول‌ (1275ق‌)، بولاق‌ (1299ق‌)، لكهنو (1302ق‌)، قازان‌ (1305ق‌) و قاهره‌ (1305ق‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (فضلی‌، 123-124؛ GAL,I/ 367;GAL,S,I/ 532). در 1975م‌ نيز چاپ‌ تازه‌ و منقحی‌ از اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ يوسف‌ حسن‌ عمر در 4 جلد با نام‌ شرح‌ الرضی‌ علی‌ الكافية در بنغازی منتشر شده‌ است‌. 
2. شرح‌ الشافية، دومين‌ كتاب‌ مهم‌ استرابادی است‌ كه‌ آن‌ هم‌ چنانكه‌ از نامش‌ برمی‌آيد، شرحی‌ است‌ بر الشافيۀ ابن‌ حاجب‌ در صرف‌ كه‌ پس‌ از تأليف‌ شرح‌ الكافيه‌ نگارش‌ يافته‌ است‌ (نك: بغدادی، عبدالقادر، 1/ 29). مؤلف‌ در اين‌ كتاب‌ نيز به‌ تفصيل‌ به‌ بحث‌ از مسائل‌ صرفی‌ و بيان‌ ديدگاههای مختلف‌ دربارۀ آنها پرداخته‌، و شواهد بسياری نيز در تأييد سخنان‌ خويش‌ آورده‌ است‌. با اينهمه‌، شرح‌ الشافيه‌ شهرت‌ و رواج‌ كتاب‌ نخستين‌ را نيافته‌ است‌ (شوشتری، 1/ 569؛ خوانساری، 3/ 347). اين‌ اثر نيز بارها در لكهنو (1262 ق‌)، تهران‌ (1280ق‌)، دهلی‌ (1283ق‌)، لاهور (1315ق‌) و قاهره‌ (1345ق‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (GAL,I/ 370; GAL, S, I/ 535-536). در 1356 ق‌ نيز چاپ‌ منقحی‌ از آن‌ با حواشی‌ و تعليقات‌، همراه‌ شرح‌ شواهد آن‌ تأليف‌ عبدالقادر بغدادی، به‌ كوشش‌ محمد نورالحسن‌، محمد زفزاف‌ و محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد در دو مجلد با نام‌ شرح‌ شافية ابن‌ الحاجب‌ در قاهره‌ منتشر شده‌ است‌. 
3. نظم‌ اللآلی‌ المبدعة فی‌ صفة الكتابة المخترعة، منظومه‌ای است‌ در صناعت‌ كتابت‌. نسخه‌ای از اين‌ اثر در دارالكتب‌ قاهره‌ موجود است‌ (سيد، 3/ 170). 

آثار يافت‌ نشده‌

آثاری ديگر نيز به‌ استرابادی نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ كه‌ جز نامی‌ از آنها در دست‌ نيست‌: 1. حاشية علی‌ شرح‌ تجريد العقائد الجديدة و الحاشية القديمة (بغدادی، هديه‌، 2/ 134)؛ 2. شرح‌ القصائد السبع‌ العلويات‌ از ابن‌ ابی‌ الحديد (حر عاملی‌، 2/ 255؛ آقا بزرگ‌، 13/ 391). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذريعة؛ استرابادی، محمد، شرح‌ الرضی‌ علی‌ الكافية، به‌ كوشش‌ يوسف‌ حسن‌ عمر، بنغازی، 1395ق‌/ 1975م‌؛ افندی اصفهانی‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1401ق‌؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ حسن‌ امين‌، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ بغدادی، هديه‌؛ بغدادی، عبدالقادر، خزانة الادب‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1979م‌؛ حر عاملی‌، محمد، امل‌ الآمل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، بغداد، 1385ق‌؛ خوانساری، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، 1391ق‌؛ سيد، خطی‌؛ سيوطی‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌/ 1964م‌؛ شوشتری، نورالله‌، مجالس‌ المؤمنين‌، تهران‌، 1365ش‌؛ طاش‌ كوپریزاده‌، احمد، مفتاح‌ السعادة، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ عمر، يوسف‌ حسن‌، مقدمه‌ و تعليقات‌ بر شرح‌الرضی‌ (نك:هم،استرابادی)؛ فضلی‌،عبدالهادی، فهرست‌ الكتب‌ النحوية المطبوعة، اردن‌، مكتبۀ المنار؛ نيز: 

EI2 ; Fleisch , H ., Traité de philologie arabe , Beirut , 1990 ; GAL; GAL, S. 
مهران‌ ارزنده‌