استپاناکرت

اِسْتِپاناكِرْت‌، مركز قراباغ‌ عليا كه‌ در دوران‌ حاكميت‌ شوروی با عنوان‌ ولايت‌ خود مختار قراباغ‌ كوهستانی‌ (تركی‌: داغلی‌ قراباغ‌ مختار ولايتی‌، و روسی‌: ناگورنو كاراباخسكايا آوتونومنايا اوبلاست‌) شهرت‌ داشته‌ است‌(«دائرۀ المعارف‌ آذربايجان شوروی»‌ ؛ IX/ 34؛ BSE3, XXIV(2)/ 527).
دربارۀ نام‌ پيشين‌ اين‌ شهر نظرهای متفاوتی‌ وجود دارد. در «دائرۀ المعارف‌ آذربايجان‌ شوروی» و «دائرۀ المعارف‌ بزرگ‌ شوروی» آمده‌ است‌ كه‌ اين‌ شهر تا 1923م‌ خان‌ كندی بوده‌، و پس‌ از آن‌ استپاناكرت‌ ناميده‌ شده‌ است‌ (همانجاها؛ BSE2, XI/ 604).  ولی‌ در «دائرۀ المعارف‌ ارمنستان‌ شوروی» چنين‌ ذكر شده‌ است‌ كه‌ اين‌ شهر تا 1847م‌ واراراكن‌ نام‌ داشته‌، و در اين‌ سال‌ خان‌ كند نام‌ گرفته‌ است‌ (XI/ 124). دربارۀ سابقۀ تاريخی‌ اين‌ نامها آگاهی‌ روشنی‌ در دست‌ نيست‌. حمدالله‌ مستوفی‌ كه‌ از سرزمين‌ قراباغ‌ ياد كرده‌، هيچ‌ اشاره‌ای به‌ اين‌ نامها نداشته‌ است‌ (ص‌ 56، 181، 182). ميرزا جم‍ال‌ جوانشير قراباغی‌ مؤلف‌ تاريخ‌ قراباغ‌ كه‌ نگارش‌ آن‌ را به‌ دستور شاه‌ اميرخان‌ قراباغی‌ (بيگلروف‌) در 1263ق‌/ 1847م‌ آغاز كرده‌، و بخش‌ عمدۀ آن‌ را در 1292ق‌/ 1875م‌ به‌ پايان‌ رسانيده‌، هيچ‌ اشاره‌ای به‌ نامهای واراراكن‌ و خان‌ كندی نكرده‌ است‌ (ص‌ 1 ، 56). حال‌ آنكه‌ مآخذ ارمنی‌، سال‌ تبديل‌ نام‌ واراراكن‌ به‌ خان‌ كندی را در 1847م‌ نوشته‌اند كه‌ سال‌ آغاز نگارش‌ كتاب‌ تاريخ‌ قراباغ‌ است‌. تنها عباسقلی‌ آقا با كيخانوف‌ مؤلف‌ كتاب‌ گلستان‌ ارم‌ كه‌ در فاصلۀ سالهای 1208- 1263ق‌/ 1794- 1847م‌ می‌زيسته‌، ضمن‌ بيان‌ سخنی‌ افواهی‌ و عاميانه‌ از خان‌ كندی نام‌ برده‌ است‌. وی ضمن‌ شرح‌ خرابه‌های قلعه‌ و بناهای قريۀ رمانه‌ (رمانه‌ روستای خان‌ كندی است‌) به‌ نقل‌ از «افواه‌ ناس‌» آورده‌ است‌ كه‌ «امير حاجان‌ بلبله‌ رمانه‌ خان‌ كندی در» (ص‌ 136). معلوم‌ نيست‌ اين‌ همان‌ خان‌ كندی موردنظر باشد، زيرا در برخی‌ مناطق‌ به‌نامهای خان‌ كندی برمی‌خوريم‌(نك: لغت‌نامه‌ ).چنين‌ می‌نمايد كه‌ خان‌ كندی قراباغ‌ تا زمان‌ تغيير نام‌، روستايی‌ بيش‌ نبوده‌ است‌ ( بريتانيكا ). 
تبديل‌ نام‌ خان‌ كندی به‌ استپاناكرت‌ با نام‌ استپان‌ شائوميان‌ مرتبط است‌. وی يكی‌ از فعالان‌ برجستۀ حزب‌ بلشويك‌ بود كه‌ پس‌ از سقوط دولت‌ مساوات‌ در آوريل‌ 1918م‌، رياست‌ شورای كميسرهای ملی‌ باكورا برعهده‌ داشت‌. پس‌ از حملۀ نيروهای انگليس‌ به‌ قفقاز، استپان‌ شائوميان‌ به‌ همراه‌ 25 كميسر باكو دستگير شد؛ آنان‌ به‌ ناحيه‌ای در ماوراء خزر فرستاده‌، و سرانجام‌ در 19 سپتامبر 1918م‌ تير باران‌ شدند (BSE2, XLVII/ 547؛ BSE3, XXIX/ 299). بدين‌مناسبت‌ پس‌ از تأسيس‌ ولايت‌ خودمختار قراباغ‌ كوهستانی‌ در 7 ژوئيۀ 1923، خان‌ كندی به‌ ياد استپان‌ شائوميان‌، استپاناكرت‌ نام‌ گرفت‌ («دائرۀ المعارف‌ ارمنستان‌ شوروی»، XI/ 124).
استپاناكرت‌ در دامنۀ شرقی‌ كوهستان‌ قراباغ‌، در جلگۀ رود گارگار، 26 كيلومتری جنوب‌ ايستگاه‌ راه‌آهن‌ آق‌دام‌ بر سر راه‌ شوسۀ يولاخ‌ نخجوان‌ ( BSE3, XXIV(1)/ 488). در ارتفاع‌ 837 متری از سطح‌ دريا واقع‌ است (BSE2, XL/ 604). راه‌ شوسه‌ای كه‌ از اين‌ شهر می‌گذرد، باكو و تفليس‌ (مراكز جم‍هوريهای آذربايجان‌ و گرجستان‌) را به‌ يكديگر مرتبط می‌سازد. فاصلۀ استپاناكرت‌ تا باكو 329 كم است‌ («دائرۀ المعارف‌ آذربايجان‌ شوروی»، IX/ 34). ميانگين‌ دمای هوای شهر در زمستان‌ (ژانويه‌) 5/ 0- و در تابستان‌ (ژوئيه‌) 6/ 22 سانتی‌گراد است‌ («دائرۀ المعارف‌ ارمنستان‌ شوروی»، همانجا). مقدار متوسط بارندگی‌ سالانه‌ 560 ميلی‌متر گزارش‌ شده‌ است‌ (نك: همانجاها). در 1939م‌ جم‍عيت‌ استپاناكرت‌ 10 هزار، در 1959م‌، 20 هزار، در 1970م‌، 30 هزار، در 1971م‌، 31 هزار و در 1974 و 1975م‌، 33 هزار نفر بوده‌ است‌ (BSE3، همانجا؛ بروكهاوس‌؛ بريتانيكا ). با شروع‌ جنگهای اخير قراباغ‌، شماری از اهالی‌، اين‌ شهر را ترك‌ گفتند، از اين‌رو اكنون‌ آمار درستی‌ از جم‍عيت‌ در دست‌ نيست‌. 
تاريخچۀ شهر بسيار اندك‌ و ناچيز است‌. در جريان‌ اختلاف‌ ميان‌ دولتهای ارمنستان‌ و آذربايجان‌ قفقاز، حكومت‌ مساواتيان‌ كه‌ خود را دولت‌ جم‍هوری آذربايجان‌ می‌ناميد، پس‌ از 24 فوريۀ 1919 نيروی نظامی‌ به‌ آنجا (خان‌ كندی) كه‌ يكی‌ از مناطق‌ سوق‌الجيشی‌ قراباغ‌ است‌، گسيل‌ داشت‌ (هوانسيان‌، 67- 68). در 15 اوت‌ 1919 مجم‍ع‌ هفتم‌ ارامنۀ قراباغ‌ موافقت‌نامه‌ای در 26 ماده‌ به‌ تصويب‌ رسانيد كه‌ طبق‌ مادۀ 15 آن‌، نيروهای جم‍هوری آذربايجان‌ برپايۀ زمان‌ صلح‌ در خان‌كندی مستقر می‌شدند، ولی‌ اين‌ توافق‌ مشكل‌ اختلاف‌ ميان‌ دو دولت‌ را بر سر قراباغ‌ حل‌ نكرد (همو، 91، 93)، چنانكه‌ تاكنون‌ نيز حل‌ نشده‌ باقی‌ مانده‌ است‌. 
بيش‌ از نيمی‌ از محصولات‌ صنعتی‌ قراباغ‌ عليا در استپاناكرت‌ توليد می‌شود. رشته‌های صنعتی‌ عمدۀ شهر اينهاست‌: بافندگی‌ و بافت‌ پارچه‌های ابريشمی‌، توليد روغن‌ و جز آنها. يكی‌ از صادرات‌ عمدۀ استپاناكرت‌، ابريشم‌ طبيعی‌ است‌. در 1954م‌ توليد ابريشم‌ نسبت‌ به‌ 1940م‌ دو برابر شد. در شهر محصولات‌ صنايع‌ سبك‌ همچون‌ كفش‌، قالی‌، صنايع‌ مواد خوراكی‌، لبنيات‌، الكتروتكنيك‌، مبل‌سازی، مصالح‌ ساختمانی‌، بتن‌ريزی و آسفالت‌ سازی وجود دارد (BSE2, BSE3، نيز «دائرۀ المعارف‌ آذربايجان‌ شوروی»، همانجاها؛ «دائرۀ المعارف‌ ارمنستان‌ شوروی»، XI/ 124, 125).
اين‌ شهر دارای دانشكدۀ تربيت‌ معلم‌، آموزشگاههای كشاورزی و پزشكی‌، هنرستان‌ موسيقی‌، موزۀ تاريخ‌، تئاتر و نيز پارك‌ بزرگ‌، سالن‌ كنسرت‌ و جز آنهاست‌. استپاناكرت‌ دارای روزنامۀ محلی‌، ماهنامه‌ و ايستگاه‌ فرستندۀ راديويی‌ است‌ . در 1983م‌ در اين‌ شهر 8 بيمارستان‌، جم‍عاً دارای 800 تختخواب‌، 35 مركز پرستاری - مامايی‌ و بهداشتی‌، 210 پزشك‌ و 540 بهيار وجود داشت‌ («دائرۀ المعارف‌ آذربايجان‌ شوروی»،«دائرۀالمعارف‌ ارمنستان‌ شوروی»، نيز BSE2، همانجاها). 
در مركز استپاناكرت‌ آثاری از عهد باستان‌ تا اواخر سده‌های ميانه‌ كشف‌ شده‌ است‌ كه‌ از آن‌ جم‍له‌اند: ابزار آلات‌، سلاحها، سكه‌ها، زيورآلات‌، جامها، سرستونها و صليبهای سنگی‌ («دائرۀ المعارف‌ ارمنستان‌ شوروی»، همانجاها). 

مآخذ

باكيخانوف‌، عباسقلی‌، گلستان‌ ارم‌، به‌كوشش‌ عبدالكريم‌ علی‌زاده‌ و ديگران‌، باكو، 1970م‌؛ جوانشير قراباغی‌، ميرزا جم‍ال‌، تاريخ‌ قراباغ‌، باكو، 1959م‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، نزهة القلوب‌، به‌كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، ليدن‌، 1331ق‌؛ لغت‌نامة دهخدا؛ هوانسيان‌، ريچارد جی‌، «درگيريهای ارمنستان‌ و آذربايجان‌ بر سر مسألۀ قراباغ‌»، قفقاز در تاريخ‌ معاصر، ترجم‍ۀ كاوۀ بيات‌ و بهنام‌ جعفری، تهران‌، 1371ش‌؛ نيز: 

Armyanskaya sovetskaya entsiklopediya, Erevan, 1985; Azarbaijan sovet ensiklopediasi , Baku , 1986 ; Britannica ; Brockhaus; BSE 2 ; BSE 3 . 
عنايت‌الله‌ رضا