ازهری

اَزْهَری، ابوالولید زین‌الدین خالدبن عبدالله بن ابی‌بکر (838 ـ محرم 905ق/ 1434- اوت 1499م)، نحودان، لغت‌شناس و فقیه شافعی که به وقّاد نیز معروف است. نسب وی به ابومنصور ازهری صاحب تهذیب اللغه می‌رسد (خوانساری، 3/ 278؛ مدرس، 1/ 112). در جرجه (جرجا) واقع در صعید مصر، به دنیا آمد و نسبت جرجی (جرجاوی) او از همین‌جاست (سخاوی، 3/ 171). 
ازهری در کودکی همراه خانواده‌اش به قاهره رفت و همانجا پرورش یافت. در آغاز، قرائت قرآن آموخت و کتابهای العمده و مختصر ابوشجاع را فرا گرفت و سپس وارد الازهر شد و در آنجا به تکمیل دانش خویش و فراگیری علومی چون معانی و بیان، صرف و نحو، منطق و اصول فقه پرداخت و از استادانی چون یعیش مغربی، داوود مالکی، سنهوری، حصنی، شمنی و سخاوی دانش آموخت (همو، 3/ 171-172)، اما بنابر روایتی که ابن عماد نقل کرده است (8/ 26)، وی در آغاز خادم الازهر بود و در 36 سالگی (874ق)، در پی تحولی روحانی به تحصیل علم روی آورد. وی علت اصلی این حال را، ناسزای یکی از طلاب الازهر می‌داند که سخت بر وی گران آمده بود. ازهری پس از فراگیری علم به تدریس پرداخت و دانش‌دوستان بسیاری به مجالس درس وی راه یافتند و نام او بر سر زبانها افتاد (سخاوی، 3/ 172؛ فروخ، معالم...، 1/ 141؛ سرکیس، 811). برخی او را هم‌پایۀ جلال‌الدین سیوطی و عبدالرحمان جامی شمرده‌اند و حتى از برخی جهات برتر از آن دو دانسته‌اند (خوانساری، مدرس، سرکیس، همانجاها). 
ازهری در پایان عمر به سفر حج رفت و در بازگشت در محلی به نام برکة الحاج، نزدیک قاهره، از دنیا رفت (غزی، 1/ 188؛ ابن عماد، همانجا؛ ابن ایاس، 3/ 425). 
ازهری در روزگار خود از نحویان بزرگ به شمار می‌رفت و در منابع از وی ستایش بسیار شده است. با اینهمه، او نیز همچون دیگر نحویان آن عصر که سخن تازه‌ای نداشتند، به شرح یا تلخیص آثار دیگری می‌پرداخت؛ از این‌رو کتابهای وی همه در شرح آثار نحویان دیگر چون ابن مالک و ابن هشام است. شیوۀ وی در شرح آثار نحویان و استناد به منابع نحوی مبتنی بر اختصار و ایجاز است، به گونه‌ای که این ایجاز خود گاه مخلّ معنی و مایۀ ابهام شده است. از این‌رو برخی از منتقدان، وی را شارحی ناموفق دانسته، و شروح او را سست و پرخلل شمرده‌اند (فروخ، همانجا). به علاوه، در شناخت او از لغت و ادب عرب نیز تردید کرده‌اند و مثلاً به شرح او بر قصیدۀ «برده» خرده‌هایی گرفته‌اند (همانجا). 

آثار چاپی

1. الالغاز النحویة، که در قاهره (1281ق) چاپ سنگی شده است (بغدادی، 1/ 344؛ سرکیس، همانجا). 
2. التصریح بمضمون التوضیح، یا التصریح فی شرح التوضیح، شرح مبسوطی است شامل 3 هزار بیت بر کتاب اوضح المسالک الی الفیة ابن مالک از ابن هشام. مؤلف خود در مقدمۀ کتاب می گوید که ابن هشام را در خواب دید و ابهامات کتابش را با وی در میان گذاشت و او اجازۀ شرح کتاب خود را به وی داد (ص 1). ازهری تألیف این کتاب را در 890ق یا به گفته‌ای، در 896ق به پایان رسانده است (حاجی‌خلیفه، 1/ 154؛ خوانساری، 3/ 278-279). این اثر نخستین‌بار در بولاق (1286ق) به چاپ رسیده، و از آن پس بارها در بیروت، تهران و قاهره تجدید چاپ شده است. یاسین بن زین‌الدین علیمی حاشیه‌ای بر این شرح نوشته است (الیس، I/ 846؛ واندیک، 303). 
3. تمرین الطلاب فی صناعة الاعراب، مؤلف در این کتاب که در 886ق تألیف شده (مدرس، همانجا؛ سرکیس، 812)، به غرایب و نوادر الفیه پرداخته، و همۀ ابیات آن را از جهت نحوی ترکیب کرده است. چاپهای بسیاری از این اثر در دست است: نخستین‌بار در مصر (1252ق) منتشر شده، و از آن پس بارها در تونس (1290 و 1292ق) و قاهره (1274، 1301 و 1374ق و 1960) به چاپ رسیده است. 
4. الحواشی الازهریة فی حل الفاظ المقدمة الجزریة، که شرحی بر مقدمۀ ابن جزری در تجوید است و در مصر (1304ق) به چاپ رسیده است (حاجی‌خلیفه، 2/ 1800). 
5. الزبدة فی شرح قصیدة البردة. ازهری ابتدا در این کتاب به شرح مفصل قصیدۀ برده پرداخته، و سپس آن را مختصر کرده، و در 903ق تألیف کتاب را به پایان رسانده است (همو، 2/ 1333). این اثر بارها در اسکندریه، بولاق و قاهره به چاپ رسیده است. 
6. شرح الآجرومیة، چنانکه از نامش برمی‌آید، شرحی است بر المقدمة الآجرومیة صنهاجی در نحو. بر این اثر حواشی فراوانی نوشته شده است (نک‍ : همو، 2/ 1796؛ فروخ، تاریخ...، 6/ 398؛ واندیک، 304؛ GAL, II/ 308-309). این کتاب بارها در بولاق، قاهره و فاس چاپ شده است. 
7. شرح المقدمة الازهریة، در شرح المقدمة الازهریة فی علم العربیة که اثر خود مؤلف است (نک‍ : شم‍ 8). این اثر در مصر (1253، 1287 و 1307ق) به چاپ رسیده است. 
8. المقدمة الازهریة فی علم العربیة، شامل مباحث نحوی است و شروح متعددی بر آن نوشته شده است (نک‍ : فروخ، همان، 6/ 269؛ حاجی‌خلیفه، 2/ 1798؛ واندیک، 308؛ GAL, S, II/ 22-23). این کتاب بارها (از جمله در سالهای 1284، 1307، 1351 و 1358ق) در مصر به چاپ رسیده است. 
9. موصل الطلاب الی قواعد الاعراب، شرحی است بر کتاب الاعراب عن قواعد الاعراب اثر ابن هشام که بارها در استانبول (1285ق)، قاهره (1292، 1299 و 1325ق) و عمان (1985م، به کوشش عبدالکریم مجاهد و سعید عبدالهادی با حاشیه‌ای از ابوبکر شنوانی) به چاپ رسیده است. 

آثار خطی

1. اعراب الکافیة. نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ ظاهریه موجود است (ظاهریه، 44-46)، 2. بلوغ الامل فی فن الزجل، 3. تفسیر آیة فلا اقسم بمواقع النجوم، 4. تقیید فی الحمد و الشکر، 5. الثمار الیوانع فی الاصول، 6. شرح العوامل المائة (دربارۀ نسخه‌هایی از این آثار، نک‍ : II/ 23، GAL, S, I/ 504). 
کتابی نیز به نام القول السامی علی کلام ملاعبدالرحمان الجامی، در نحو به وی نسبت داده شده است (بغدادی، 1/ 344). 

مآخذ

ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1404ق/ 1984م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق/ 1932م؛ ازهری، خالد، التصریح فی شرح التوضیح، تهران، 1279ق؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، تهران، 1391ق/ 1971م؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیة، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ ظاهریه، خطی (نحو)؛ غزی، محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1365ق/ 1945م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1405ق/ 1984م؛ همو، معالم الادب العربی فی العصر الحدیث، بیروت، 1406ق/ 1985م؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346ش؛ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، قاهره، 1314ق/ 1896م؛ نیز: 

Ellis, A. G., Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London, 1967; GAL; GAL, S. 
عزت ملاابراهیمی