ازدی

اَزْدی، ابوزکریا یزیدبن محمدبن ایاس (د 334ق/ 946م)، مورخ و محدث موصلی. ابوزکریا از قبیلۀ یمانی ازد بود. سال تولد او دانسته نیست. با توجه به نسبت وی، می‌توان گفت که ازدی احتمالاً در موصل زاده شده، و در همانجا پرورش یافته بود. در برخی منابع آمده که او به ابن زَکْره (یا زُکْره) نیز مشهور بوده است (ابن جمیع، 379؛ ذهبی، تاریخ...، 210؛ سیوطی، 366؛ نیز نک‍ : مسعودی، 1/ 16). 
ازدی در موصل نزد استادانی چون محمدبن احمدبن ابی مثنّى موصلی، عبیدالله بن غنّام، اسحاق بن حسن حربی، و جز آنان استماع حدیث کرد (ذهبی، سیر...، 15/ 387، تاریخ، همانجا). از میان کسانی که از ابوزکریا روایت کرده‌اند، می‌توان مظفربن محمد طوسی، ابوالحسن محمدبن احمد ابن جمیع، نصربن ابی نصر طوسی عطار را برشمرد (ابن جمیع، همانجا؛ ذهبی، سیر، نیز تاریخ، همانجاها؛ سیوطی، 367). وی مدتی در موصل بر منصب قضا بود (نک‍ : ابن جمیع، ذهبی، همانجاها). 

آثـار

1. تاریخ الموصل، بیشتر شهرت ازدی به این کتاب است. از این اثر تاکنون جز یک نسخۀ موجود در کتابخانۀ چستربیتی لندن، شناخته نشده، و همان نسخه اساس تصحیح علی حبیبه (قاهره، 1387ق/ 1967م) قرار گرفته است. گویا ازدی اثر خود را در 3 جلد نوشته بود. از آنجا که مجلد کنونی از 101ق/ 719م آغاز، و به 224ق/ 839م پایان می‌یابد، احتمال آنکه کتاب حاضر، جلد دوم تاریخ الموصل باشد، بسیار است. چه، محتملاً مؤلف کتاب را تا حوادث روزگار خود نوشته بوده است و می‌توان حدس زد که جلد سومی نیز وجود داشته است. گرچه فقدان دو جلد دیگر این اثر تا حد بسیاری بررسی شیوه‌های تاریخ‌نگاری ازدی را دشوار می‌کند، با اینهمه، شاید مجلد موجود برای بررسی رویدادهای آن سالها و نیز طرز نگارش ازدی به عنوان نمونه مفید باشد. 
ازدی همانند طبری، اساس نگارش تاریخ خود را بر سال شماری نهاده، و در ذیل هر سالی، به اختصار به اوضاع عمومی آن سال پرداخته، و سپس به طور خاص اخبار شهر موصل را مورد توجه قرار داده است. از آنجا که وی معاصر طبری است و در جاهایی از کتاب، صریحاً سند خود را به او متصل کرده (نک‍ : ص 6، 10، 281)، می‌توان گفت که وی از تأثیر طبری برکنار نبوده است. 
ازدی خود یادآور شده است که تاریخ الموصل را از کتابی خاص در باب موصل اخذ نکرده، بلکه آن را از مآخذ گوناگونی گردآورده است و آنچه یافته، یاد کرده و برآن بوده است که جز بیان حقیقت سخنی نگوید (ص 250). ازدی، افزون بر روایات شفاهی، به برخی منابع مکتوب نیز اشاره کرده است (مثلاً نک‍ : ص 113، 214-215). وی در این اثر، به بیان اخبار و رویدادهای سیاسی مناطق جزیره و موصل و اسامی علما و محدثان از ایشان اکتفا شده است، می‌پردازد. همچنین بیان اخبار والیان و کارگزاران و قاضیان موصل، بیان اصلاحات انجام شده توسط آنان، چگونگی انتصاب یا استیلای آنان و نیز انساب بعضی از قبایل یمنی ساکن موصل و پیرامون آن، شرح حال بزرگان و شعرای این قبایل، محل زندگی و موطن اصلی آنان، نیز نمونه‌هایی از اشعارشان، نقش آنان در جنبشهای سیاسی، رشادتها و تاریخ وفات آنان مورد توجه ازدی بوده است (نک‍ : ص 78-102، 145-155، جم‍‌). 
به رغم اهمیت تاریخ الموصل، نام ازدی و نیز دیگر آثارش به دست فراموشی سپرده شده است، با اینهمه، مؤلفان و مورخانی چون مسعودی (همانجا) و ذهبی (سیر، 9/ 282، 12/ 252، جم‍‌) به او استناد کرده‌اند. 
2. طبقات المحدّثین. این کتاب که گاه به نام طبقات العلماء بالموصل نیز خوانده شده (نک‍ : مزّی، 25/ 512؛ ابن حجر، لسان...، 3/ 262)، هنوز به دست نیامده، اما ازدی خود در تاریخ الموصل از آن یاد کرده است (ص 301). با توجه به استناد فراوانی که در مآخذ گوناگون رجالی به این کتاب شده، می‌توان به اهمیت آن پی برد. خطیب بغدادی از طرق روایی خود به این کتاب بسیار استناد کرده است (مثلاً نک‍ : 5/ 417، 6/ 132، 8/ 428، 13/ 228، جم‍‌). ابن اثیر نیز آن را از مآخذ خود شمرده است (1/ 11). ابن ماکولا (1/ 176)، یاقوت (4/ 658) و ابن حجر عسقلانی (تهذیب...، 3/ 414، لسان، 3/ 259، 261-262) از آن نقل کرده‌اند. 
اثر دیگری که ازدی (ص 96) خود از آن نام برده است، اما در مآخذ شناخته شده نامی از آن به میان نیامده، کتابی است به نام القبائل و الخطط که گویا در آن به شرح قبایل ساکن در شهر موصل پرداخته بوده است. 

مآخذ

ابن اثیر، علی، اسدالغابة، بولاق، 1280ق؛ ابن جمیع، محمد، معجم الشیوخ، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، مؤسسة السرلاه؛ ابن حجر، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، 1327ق؛ همو، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1331ق؛ ابن ماکولا، علی، الاکمال، حیدرآباد دکن، 1382ق/ 1963م؛ ازدی، یزید، تاریخ الموصل، به کوشش علی حبیبه، قاهره، 1387ق/ 1967م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 331-350ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1413ق/ 1992م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ سیوطی، طبقات الحفاظ، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ مزّی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عوّاد معروف، بیروت، 1413ق/ 1992م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1384ق/ 1964م؛ یاقوت، بلدان. 

عزت ملاابراهیمی