ارغون کاملی

اَرْغونِ كامِلی‌، ارغون بن‌ عبدالله‌ (زنده‌ در 745ق‌/ 1344م‌)، خوشنویس نامدار ایرانی كه‌ در كتابت‌ قلمهای‌ ششگانه‌ به‌ویژه‌ ریحان‌ چیره‌دست بود. ارغون‌ را در شمار «استادان‌ سته‌» و از شاگردان یاقوت مستعصمی‌ دانسته‌اند. این‌ مطلب‌ را در هیچ‌یك‌ از تذكره‌های خط و خطاطانِ نوشته‌ شده‌ تا دو سده‌ پس‌ از تاریخ‌ واپسین‌ اثر او (745ق‌) نمی‌یابیم‌. در مآخذ مستندی‌ نیز كه‌ از آن‌ پس تا دورۀ معاصر نوشته‌ شده‌ است‌، چنین‌ سخنی‌ دیده‌ نمی‌شود. سراج‌ حسینی‌، نویسندۀ تحفةالمحبین‌ (تألیف‌: 858ق‌) او را از «اساتذۀ كبار» (ص‌ 51)، و حاجی‌ خلیفه‌ از «ماهرین‌» (1/ 711) می‌شمارد. صلاح‌الدین‌ منجد نیز در كتاب‌ یاقوت‌ المستعصمی‌ او را در زمرۀ شاگردان‌ یاقوت‌ نیاورده‌ است‌ (ص‌ 42). نخستین‌ بار دوست‌ محمد كاتب‌ در مقدمۀ مرقع‌ بهرام‌ میرزای‌ صفوی‌ (تألیف‌: 951ق‌) او را شاگرد یاقوت‌ می‌خواند (ص‌ 7). این‌ سخن‌ نادرست‌ از آن‌ پس‌ به‌ تمامی‌ تذكره‌های‌ خط و خوشنویسی‌ فارسی‌، عربی‌ و تركی‌ وارد گشته‌، و از آنها به‌ مآخذی‌ كه‌ به‌ دیگر زبانها نوشته‌ شده‌، راه‌ یافته‌ است‌ (نك‍ : ه‍ د، احمد سهروردی‌). 
قاضی احمد نوشتن‌ كتیبه‌های‌ مدرسۀ مرجانیه‌ و مدرسه‌ای‌ دیگر در كنار جسر بغداد را به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌ (ص‌ 61-60؛ قس‌: همو، 21)، اما شواهد بسیاری‌ نادرستی‌ سخن‌ او را آشكار می‌سازد. روشن‌ترین‌ آنها كتیبۀ حاوی‌ آگاهیهای‌ لازم‌ دربارۀ ساختمان‌ مدرسۀ مرجانیه‌ است‌ كه‌ بر پیشانی‌ در ورودی‌ آن‌ جای‌ دارد. كتیبه‌ گویای‌ آن‌ است كه‌ بنا به‌ دست‌ امین‌الدین‌مرجان‌ در واپسین سالهای‌ پادشاهی‌ شیخ‌ حسن‌ بزرگ‌ جلایری‌ (سل 736-757ق‌) آغاز شده‌، و در نخستین‌ سالهای‌ حكومت‌ جانشین‌ او شیخ اویس‌ (سل 757-776ق‌) پایان‌ یافته‌ است‌. رقم‌ كاتب‌ نیز به‌ صورت‌ «... احمد شاه‌ النقاش‌ المعروف‌ بزرین‌ قلم‌ التبریزی‌...» در پایان این كتیبه دیده می‌شود (جواد، دلیل‌...، 219-221، «الكتابۀ...»، 690 -692). دیگر كتیبۀ این‌ مدرسه‌ و نیز كتیبۀ «خانِ مرجان‌» ــ تنها دو بنای‌ بازمانده‌ از مجموعه‌ بناهای‌ برپا داشتۀ امین‌الدین‌ مرجان‌ ــ نیز به‌ خط همین‌ خوشنویس‌ است‌ (نك‍ : همو، «مافوق‌...»، 615 -617؛ نیز زین‌الدین‌، 12، 311، 312). بدین‌سان‌ در نادرستی‌ گزارش‌ قاضی‌ احمد جای‌ دودلی‌ نمی‌ماند. 
دیگر آگاهیهای‌ داده‌ شده‌ دربارۀ زندگانی‌ او نیز سده‌ها پس‌ از مرگ وی‌ نوشته‌ شده‌، و بیشتر بر پایۀ گمان‌ و برداشت‌ نویسندگان‌ تذكره‌ها و آمیخته‌ به‌ خطاست‌. حاجی‌خلیفه‌ در نیمۀ سدۀ 11ق‌/ 17م‌ نام‌ او را به‌ صورت عبدالله‌ ارغون‌ ثبت‌ می‌كند (همانجا) و مستقیم‌ زاده‌، نویسندۀ تحفةالخطاطین‌ (تألیف‌: 1173ق‌) نیز از او پیروی‌ كرده‌، با برداشتی از نام‌ و نسب‌ ارغون‌، او را زادۀ مادری‌ ترك‌ و پدری عرب‌ می‌پندارد و پس‌ از گذشت‌ 4 سده‌ از مرگ‌ ارغون‌، بدون ذكر هیچ‌ مأخذی‌ به‌ او نسبت بغدادی‌ می‌دهد (ص‌ 288). حبیب اصفهانی‌ با تكرار همان‌ مطالب‌ شمار قرآن‌های نوشتۀ او را 29، و سال‌ در گذشتش‌ را 744ق‌ می‌داند (ص‌ 54). كاراتای‌ به‌ هنگام‌ معرفی‌ قرآن‌ شمارۀ توپكاپی‌سرایی‌ (TS, I/ 57) كه‌ رقم‌ «عبدالله‌ ارغون‌ الكاملی‌» دارد و باید به‌ خط عبدالله‌ پسر ارغون‌ باشد، نه‌ تنها از 3 تن‌ یاد شده‌ پیروی‌ كرده‌، بلكه‌ عبدالله‌ و ارغون‌ را یك‌ تن‌ پنداشته‌ است‌. جیمز نیز دچار لغزش‌ شده‌ است‌ و در كتاب‌ «قرآن‌هاو جلدها» قرآن‌ شمارۀ 1494 چستربیتی‌ را كتابت‌ شدۀ حدود 814ق‌ در قاهره‌ دانسته‌ (ص‌ 51)، و 7 سال‌ بعد در كتاب‌ «قرآن‌های ممالیك‌» آن‌ را نوشتۀ ربع‌ نخست‌ سدۀ 8ق‌ و به‌ استناد نوشتۀ كاراتای‌ منسوب‌ به‌ ارغون‌ و كتابت‌ شده‌ در بغداد شمرده‌ است‌ (ص‌ 250). این‌ امر در خور توجه‌ است‌ كه‌ ارغون‌ هیچ‌گاه‌ بغدادی‌ رقم‌ نكرده‌، و از بغداد یا هیچ‌ شهر دیگری‌ به‌ عنوان‌ جای‌ كتابت‌ آثارش‌ نام‌ نبرده‌ است‌. جیمز با آنكه‌ خود به‌ این امر اشاره‌ دارد (همان‌، 158)، با اینهمه‌،همواره‌ كوشیده‌است‌ تا آثار ارغون‌ را با عباراتی چون‌ «تقریباً با اطمینان‌» در شمار قرآن‌های بغداد طبقه‌بندی‌ كند (همان‌،150-159).

آثار

الف‌ ـ قرآن‌ها

1. قرآن‌ رحلی‌ كوچك‌، 25×5/ 32 سانتی‌متر، 5 سوره‌ (فاتحه‌، انعام‌، كهف‌، سبا و فاطر)، 204 صفحه‌، هر صفحه‌ 5 سطر به‌ قلم‌ محقق خوش‌، با رقم‌ «ارغون‌» و تاریخ‌ 706ق‌، متنِ دو صفحۀ بدرقه‌ لاجوردی‌ و خط با آب‌ طلا، سر لوحِ سورۀ فاتحه‌ مذهّب‌، نشانها و جدول‌ زرین‌، مُذَهَّب‌ ناشناس‌، جلد ضربی‌ قهوه‌ای‌ سوخته‌ با كتیبه‌ و نقش‌ شمسه‌، اندرون‌ چرم‌ قرمز سیر با نقش‌ شمسۀ ظریف‌، توپكایی‌ سرایی‌ به‌ شمارۀ 222 EH (نک‍ : TS, I/ 42) كه‌ در آن‌ كاراتای‌ به هنگام‌ معرفی‌ قرآن‌های‌ نوشتۀ ارغون‌، قلمِ محقق‌ را ثلث‌، و قلم‌ ریحان‌ را نسخ‌ نوشته‌ است‌. 
2. قرآن‌ سلطانی‌، 28 ئ 35 سانتی‌متر، 287 صفحه‌، هر صفحه‌ 13 سطر، به‌ قلم‌ ریحان‌ عالی‌ با رقم‌ «ارغون‌ بن‌ عبدالله‌ الكاملی‌» و تاریخ‌ «یوم‌ الثلثا فی‌ العشر الاول‌ من‌ رمضان‌ المبارك‌ من‌ سنۀ عشرین‌ و سبع‌ مائۀ [720]»، مذهَّب‌ ناشناس‌، موزۀ ترك‌ و اسلام‌ استانبول‌ به‌ شمارۀ 202 k (جیمز، همان‌، 158-159, 240).
3. قرآن‌ رحلی‌ كوچك‌، 5/ 24×5/ 35 سانتی‌متر، 273 صفحه‌، هر صفحه‌ 13 سطر، به‌ قلم‌ ریحان‌ عالی‌، با رقم‌ «ارغون‌ بن‌ عبدالله‌» و تاریخ‌ 29 ربیع‌الاول‌ 730، دو صفحۀ بدرقه‌ تمام‌ مذهب‌ مرصع‌، دو سورۀ آغاز دارای‌ دو سرلوح‌ مذهب مرصع‌، سر سوره‌ها با خط كوفی‌ تزیینی‌ در متنِ مذهب‌، نشانها مذهب‌، جدولها با آب‌ طلا، مُذهَّب‌ «محمد بن‌ سیف‌الدین‌ النقاش‌»، جلد چرمی‌ سیاه‌ مذهب‌ با نقش‌ شمسه‌، توپكاپی‌ سرایی‌، به‌ شمارۀ 151 EH (TS، همانجا؛ جیمز، همان‌، 159, 242).

4. قرآن‌ وزیری‌، 5/ 14×5/ 23 سانتی‌متر، بدون‌ صفحه‌ شمار، هر صفحه‌ 13 سطر، به‌ قلم‌ ریحان‌ عالی‌، با رقم‌ «ارغون‌ الكاملی‌» و تاریخ‌ «فی‌ یوم‌ الاثنین‌ رابع‌ عشرین‌ صفر ختم‌ بالخیر و الظفر من‌ سنۀ ثمان‌ و ثلثین‌ و سبع‌ مائۀ [738ق‌]»، كتابخانۀ بایزید استانبول‌ به‌ شمارۀ 8056 (همان‌، 245). با توجه‌ به‌ وجود رقم‌ مذهَّب‌ در دو كتیبۀ ذیل‌ و پیشانی‌ واپسین‌ صفحۀ این‌ قرآن‌ به‌ صورت‌ «ذهَّبه‌ محمد بن‌ سیف‌الدین‌ النقاش‌» به‌ خط كوفی‌ تزیینی‌ بر متنِ مذهب‌ و حواشی‌ عالی‌ (همانجا)، پیداست‌ كه‌ قرآن‌ باید از تذهیب‌ و دیگر آرایه‌های‌ كتاب‌سازی‌ عالی‌ برخوردار باشد. 

5. قرآن‌ سلطانی‌، 27×36 سانتی‌متر، بدون‌ صفحه‌شمار، هر صفحه‌ 11 سطر، به‌ قلم‌ ریحان‌ عالی‌، با رقم‌ «ارغون‌ الكاملی‌» و تاریخ‌ «احدی‌ و اربعین‌ و سبع‌ مائۀ [741ق‌]»، دو صفحۀ بدرقه‌ تمام‌ مذهب‌ مرصع‌، دو سر لوح‌ مذهب‌ مرصع‌ در آغاز كتاب‌، سر سوره‌ها و نشانها مذهب‌، جدول‌ زرین‌، اسامی‌ سوره‌ها به‌ قلمهای‌ كوفی‌ تزیینی و ثلث‌، مذهَّب‌ محمد بن‌ سیف‌الدین‌ نقاش‌، موزۀ ترك‌ و اسلام‌ استانبول‌ به‌ شمارۀ 452 k (بیانی‌، احوال‌...، 4/ 33؛ جیمز، همان‌، 160, 167, 246).
6. قرآن‌ وزیری‌، 3/ 18×2/ 27 سانتی‌متر، 792 صفحه‌، هر صفحه‌ 11 سطر، به‌ قلم‌ ریحان‌ خوش‌، با رقم‌ «ارغون‌ الكاملی‌» و تاریخ‌ «خمس‌ و اربعین‌ و سبع‌ مائۀ [745ق‌]»، پیشانی‌ و ذیل‌ و حاشیۀ دو صفحۀ آغاز و دو صفحۀ پایان‌ كتاب‌ مذهب‌ مرصع‌، اسامی‌ سوره‌ها به‌ قلم‌ رقاع‌ عالی‌ تحریر شده‌ با مركب‌ بر زمینۀ زرین‌، سر سوره‌ها و نشانها مذهب‌ مرصع‌، جلد مقوایی‌ با روكش‌ ساغری‌ مشكی‌ ضربی‌ و نقش‌ لچك‌ و ترنج‌، اندرون‌ میشن‌ عنابی‌ با همان‌ نقش‌، موزۀ ملی‌ ایران‌ (ایران‌ باستان‌) به‌ شمارۀ 3790، انتقالی‌ از بقعۀ شیخ‌ صفی‌ الدین‌ اردبیلی‌ (بیانی‌، همان‌، 4/ 33-34، راهنمای‌...، 31، نیز تصویر 10؛ یادداشتهای‌ مؤلف‌). 
7. قرآن‌ سلطانی‌، 3/ 27×4/ 37 سانتی‌متر، 6 سوره‌ (نوح‌، لقمان‌، سجده‌، زخرف‌، دخان‌ و جاثیه‌) (همان‌؛ قس‌: آربری‌، 60)، 19 صفحه‌، هر صفحه‌ 13 سطر، به‌ قلم‌ ریحان‌ عالی‌، سر سوره‌ها مذهب‌، اسامی‌ سوره‌ها به‌ كوفی‌ تزیینی‌ و رقاع‌، نشانها زرین‌، مذهَّب‌ محمد بن‌ سیف‌الدین‌ نقاش‌، كتابخانۀ چستربیتی‌ به‌ شمارۀ 1498 (جیمز، همان‌، 157, 166, 246، «قرآن‌ها»،62 ).
ب‌ - قطعه‌ها: 
 
1. قطعه‌ای‌ از مرقع‌ منسوب‌ به‌ سید احمد مشهدی‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ سه‌ دانگ‌ جلی‌ و رقاع‌ كتابت‌ خوش‌، با رقم‌ «نمقه‌ ارغون‌ بن‌ عبدالله‌ فی‌ شهور سنة سبع‌ مائة الهجریة [700ق‌]»، توپكاپی‌ سرایی‌ (بیانی‌، احوال‌، 4/ 33). 
2. بیست‌ و پنج‌ قطعه‌ از مرقع‌ منسوب‌ به‌ بایقرا ــ طهماسب‌ به‌ قلمهای‌ ثلث‌ و رقاع‌ چهاردانگ‌ جلی‌ ممتاز، نسخ‌ كتابت‌ عالی‌ و توقیع‌ نیم‌ دو دانگ‌ عالی‌، با رقم‌ «ارغون‌ بن‌ عبدالله‌ و ارغون‌ الكاملی‌»، به‌ تاریخهای‌ 731-732ق‌، توپكای‌ سرایی‌ استانبول‌ (همانجا). 
3. دو قطعه‌ به‌ قلمهای‌ ثلث‌ سه‌ دانگ‌ جلی‌ ممتاز و عالی‌ و رقاع‌ نیم‌دودانگ و نسخ‌، در دو مرقع‌، یكی‌ در كتابخانۀ دانشگاه‌ استانبول‌ و دیگری‌ در توپكاپی‌ سرایی‌ (همانجا). 

مآخذ

بیانی‌، مهدی‌، احوال‌ و آثار خوشنویسان‌، تهران‌، 1358ش‌؛ همو، راهنمای‌ گنجینۀ قرآن‌ در موزۀ ایران‌ باستان‌، تهران‌، 1328ش‌؛ جواد، مصطفى‌، «الكتابة التی‌ فوق‌ باب‌ جامع‌ مرجان‌»، لغة العرب‌، بغداد، 1929م‌، س‌ 7، شم‍ 9؛ همو، «مافوق‌ باب‌ اورتمه‌»، همان‌، س‌ 7، شم‍ 8؛ همو و احمد سوسه‌، دلیل‌ خارطة بغداد المفصل‌ فی‌ خطط بغداد قدیماً و حدیثاً، بغداد، 1378ق‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ حبیب‌ اصفهانی‌، خط و خطاطان‌، قسطنطنیه‌، 1305ق‌؛ دوست‌ محمد كاتب‌، مقدمۀ مرقع‌ بهرام‌ میرزا صفوی‌، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ زین‌الدین‌، ناجی‌، مصور الخط العربی‌، بغداد/ بیروت، 1400ق‌؛ سراج‌ حسینی‌، تحفةالمحبین‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ قاضی احمد قمی‌، گلستان هنر، به‌ كوشش‌ احمد سهیلی‌ خوانساری‌، تهران‌، 1352ش‌؛ مستقیم‌ زاده‌، سلیمان‌، تحفةالخطاطین‌، استانبول‌، 1928م‌؛ منجد، صلاح‌الدین‌، یاقوت‌ المستعصمی‌، بیروت‌، 1985م‌؛ یادداشتهای‌ مؤلف‌؛ نیز: 

Arberry, A. J., The Koran Illuminated, Dublin, 1967; James, D., Qur'ans and Bindings, London, 1980; id, Qur'āns of the Mamlūks, London, 1987; Qāḍi Aḥmad, Calligraphers and Painters, tr. V. Minorsky, Washington, 1959; TS. 
محمدحسن‌ سمسار