ارغنی

اَرْغَنی‌، مركز شهرستانی‌ از توابع‌ استان‌ دیار بكر در جنوب شرقی‌ تركیه‌، در ◦38 و ′20 عرض‌ شمالی‌ و ◦40 طول‌ شرقی‌. 
مساحت ارغنی‌ 489‘1 كمـ2 (YA, III/ 2225)، و طبق‌ سرشماری عمومی‌ 1990م‌، جمعیت‌ آن‌ 603‘78 تن‌ بوده‌ است‌ كه‌ 365‘37 نفر آن‌ در مركز شهر و بقیه‌ در روستاها سكنى داشته‌اند («آمار...»، .(27 ارغنی‌ از شمال‌ به‌ اَلازیق‌، از شرق‌ به‌ دیار بكر، از جنوب‌ به‌ اورفا و از مغرب‌ به‌ چِرمیك‌ (YA, III/ 2283) محدود است‌. فاصلۀ آن‌ تا دیار بكر، مركز استان‌ 58 كمـ است‌ («دائرةالمعارف‌...»، XV/ 296). 
این‌ شهر در مآخذ اروپایی‌ آرغانا، در تألیفات‌ ارمنی‌ آرگانی‌، در نوشته‌های‌ میخی به شكل‌ آركانیا (EI2) و در مآخذ اسلامی‌ اَرقنین‌ (یاقوت‌، 1/ 210) آمده‌ است‌. تا اواخر سدۀ 19م‌ ، قصبۀ ارغنی‌ بر فراز تپه‌ای‌ به‌ ارتفاع‌ 515‘1 متر در كنار بقایای‌ قلعۀ كهن‌ قرار داشت‌. با عبور جادۀ شوسۀ خرپوت‌ از نزدیك‌ كوه‌ ذوالكفل‌، مردم‌ ارغنی‌ زیستگاه‌ خود را ترك‌ كرده‌، در فاصلۀ سالهای‌ 1874-1914م‌ به‌ روستای‌ باقور نقل‌ مكان‌ كردند و شهر قدیمی‌ متروك‌ ماند. بعدها قصبۀ جدیدی‌ به‌ نام‌ معدن‌ احداث‌ گردید كه‌ كلمۀ عثمانیه‌ نیز بدان‌ افزوده‌ شد، ولی‌ عثمانیه‌ به‌سبب‌ اختلاط با عثمانیۀ ادانا (جبل‌ البركۀ سابق‌) دشواریهایی‌ در امور پستی و مرسولات‌ پدید آورد. ازاین‌رو، به‌ منظور رفع‌ این‌ مشكل‌، این‌ ناحیه‌، ارغنی‌ عثمانیه‌ نام‌ گرفت‌ و نام‌ معدن‌، به‌ مناسبت‌ معدن‌ مسی‌ كه‌ در 15 كیلومتری‌ آن‌ قرار دارد، ارغنی‌ معدن‌ نامیده‌ شد («دائرةالمعارف‌»، همانجا). 
از نظر طبیعی‌ كوه‌ قره‌چه‌داغ‌ این‌ منطقه‌ را از دیار بكر جدا می‌سازد و كوههای‌ شمال‌ آن‌ به‌ آق‌ داغ‌ می‌پیوندد. كوههای‌ شمال‌ كه‌ در برگیرندۀ كوههای‌ معدن‌ است‌ 500‘1- 000‘2 متر و كوههای‌ جنوب‌ 000‘1- 200‘1 متر و دشتهای‌ جنوب‌ 700-750 متر از سطح‌ دریا ارتفاع‌ دارد (همانجا؛ سامی‌، 2/ 834). مراد چای‌ در شمال‌ ارغنی‌ جاری‌ است‌ (همانجا). آب‌ و هوای‌ ارغنی‌ ملایم‌ است‌ و جزو ییلاقات‌ دیار بكر محسوب‌ می‌شود. باران‌ آن‌ بیشتر از سایر مناطق‌ آناتولی‌ جنوب‌ شرقی‌ است‌ («دائرةالمعارف‌»، همانجا). 
تاریخ‌ ارغنی‌ با تاریخ‌ دیار بكر پیوند خورده‌ است‌. به‌ نوشتۀ یاقوت‌، ارغنی‌ در جنگ‌ سیف‌الدولۀ حمدانی‌ با رومیان‌ (در اواسط سدۀ 4ق‌/ 10م‌) به‌ تصرف سپاهیان‌ سیف‌الدوله‌ درآمد، و بیت‌ شعری‌ از ابوفراس حمدانی‌ این گفته‌ را تأیید می‌كند (همانجا). در 844ق‌/ 1440م‌ جهانگیر میرزا فرزند علی‌ بیك‌، برادر بزرگ‌ اوزون‌ حسن‌، ولایت ارغنی‌ را غارت‌ كرد (روملو، 241). در جنگ‌ بین‌ اوزون‌ حسن‌ و رستم‌ ترخان‌، از امیران‌ قره‌ قویونلو، ارغنی‌ محل‌ تاخت‌ و تاز قرار گرفت‌ و چون‌ رستم‌ ترخان‌ به‌ 6 فرسخی‌ شهر رسید، به‌ دستور اوزون‌ حسن‌ اهالی‌ شهر به‌ خرپوت‌ كوچ‌ كردند (همو، 272؛ ابوبكر طهرانی‌، 186). پس‌ از جنگ‌ چالدران‌ در 920ق‌/ 1514م‌ با راهنمایی‌ ادریس‌ بدلیسی‌، شهر ارغنی‌ جزو مناطق‌ مفتوحۀ محمد پاشا و تابع‌ دیاربكر شد (IA,IV/ 310؛ «دائرةالمعارف‌»، XV/ 297).
افزون‌ بر غلات‌ و حبوبات‌، مهم‌ترین‌ محصول‌ آن‌ بادام‌ است‌ (همان‌، XV/ 296-297). به‌ گفتۀ اولیا چلبی‌، جهانگرد معروف‌، انگور این‌ شهر بسیار مشهور بوده‌ است‌ (4/ 22). مردم‌ ارغنی‌ زراعت‌ پیشه‌اند، گذران‌ اغلب‌ آنان‌ از كشاورزی‌، باغداری‌ و دامداری‌ است‌ («دائرةالمعارف‌»، همانجا). این‌ شهر دارای‌ معادنی‌ نیز هست‌ كه‌ عده‌ای‌ از اهالی‌ آنجا باكار در معادن‌ گذران‌ می‌كنند (ركلوس‌، IX/ 418).
در ناحیۀ اكیل‌، از نواحی‌ ارغنی‌ معدن‌ نقرۀ كوچكی‌ وجود دارد (سامی‌، 2/ 835؛ رفعت‌ افندی‌، 1/ 130)، ولی‌ اهمیت‌ و شهرت‌ آن‌ به‌سبب‌ داشتن‌ ذخایر فراوان‌ مس‌ است‌ كه‌ در 8 كیلومتری‌ (خانجی‌، 9/ 217) سمت‌ راست‌ دجله‌ در دامنۀ كوه‌ محراب‌، در منطقۀ الازیق‌ واقع‌ شده‌ است‌ (EI2, II/ 707). این‌ معدن‌ قدمت بسیار دارد (خوری‌، 92؛ بستانی‌، 3/ 147) و بهره‌برداری‌ از آنها در طول سده‌های‌ گذشته‌ در نوسان‌ بوده‌ است‌. در سدۀ 13ق‌/ 19م‌ مس‌ استخراج‌ شده‌ از این‌ معدن‌ به‌ بغداد فرستاده‌ می‌شد (EI2، همانجا). در اوایل‌ سدۀ 20م‌ كار استخراج‌ معدن‌ به‌ حالت‌ ركود درآمد، تا اینكه‌ با احداث‌ راه‌ آهن‌ دیار بكر ـ مالاتیا در سالهای‌ اخیر استخراج‌ آن‌ مجدداً رونق‌ گرفت‌ («دائرةالمعارف‌»، XV/ 297). در قولمان‌ در شمال‌ شرقی‌ ارغنی‌ مقداری‌ معدن‌ كروم‌ نیز پیدا شده‌ است‌. امروزه‌ قصبۀ معدن‌ جزئی‌ از بخش‌ الازیق‌ است‌ (EI2، همانجا). 
از آثار تاریخی‌ كهن‌ ارغنی‌ از قلعۀ آن‌ می‌توان‌ نام‌ برد. اولیا چلبی‌ (همانجا) گوید: قلعه‌ از سنگ‌ بنا شده‌، و بانی‌ آن‌ سلطان‌ وحدالله‌زاده‌ (ارغنی‌ سلطان‌) از آل‌ عباس‌ بوده‌ است‌، مردم‌ قلعه‌ در 921ق‌/ 1515م‌ آن‌ را به‌ محمد پاشا تسلیم‌ كردند. همچنین‌ دارای‌ چندین مسجد، كاروانسرا، مدرسه‌ و مقبرۀ مشاهیر است‌ (خانجی‌، خوری‌، سامی‌، همانجاها). قبر نبی‌ ذوالكفل‌ در تپه‌ای‌ به‌ همین‌ نام‌ در نزدیك‌ شهر قرار دارد (EI2، همانجا). 

مآخذ

ابوبكر طهرانی‌، دیار بكریه‌، به‌ كوشش‌ نجاتی‌ لوغال‌ و فاروق‌ سومر، تهران‌، 1356ش‌؛ اولیا چلبی‌، محمد، سیاحت‌ نامه‌، به‌ كوشش‌ احمد جودت‌، استانبول‌، 1314ق‌؛ بستانی‌، پطرس‌، دائرةالمعارف‌، بیروت‌، 1876-1900م‌؛ خانجی‌، محمد امین‌، منجم‌ العمران‌، قاهره‌، 1325ق‌/ 1907م‌؛ خوری‌، سلیم‌ جبرائیل‌ و شحاده‌ سلیم‌ میكائیل‌، آثار الادهار، بیروت‌، 1291ق‌/ 1875م‌؛ رفعت‌ افندی‌، احمد، لغات‌ تاریخیه‌ و جغرافیه‌، استانبول‌، 1299ق‌؛ روملو، حسن‌، احسن‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1349ش‌؛ سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ نیز: 

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; EI2; IA; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1884; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1968; YA. 
ابوالحسن‌ دیانت