ارکواز

اَرْكَواز، یكی‌ از بخشهای‌ سه‌گانۀ شهرستان‌ مهران‌ (استان‌ ایلام‌). در منابع‌ مختلف آن‌ را به‌ صورتهای‌ آرگواز (جغرافیا و اسامی‌...، 2/ 5)، ارگوازی‌ (لغت‌ نامۀ دهخدا؛ فرهنگ‌ آبادیها...، 1)، اركوازی‌ ( آمارنامه‌...، چهار) و ارغواز (دُمرگان‌، 2/ 225، 243) نیز نوشته‌اند. 
بخش‌ اركواز محدود است از شمال‌ به‌ شهرستان‌ دره‌شهر، از جنوب‌ و مشرق‌ به‌ شهرستان دهلران‌ و از مغرب‌ به‌ بخشهای‌ صالح‌آباد و مركزی‌ (شهرستان‌ مهران‌) (سرشماری‌، 1365ش‌، 17). این بخش‌ بیشتر كوهستانی‌ است‌ و مهم‌ترین‌ كوههای‌ آن‌ عبارتند از كبیركوه‌، كوه‌ تونه‌، كوه‌ پاریاب‌، كوه‌ گچ‌ مخمل‌، كوه‌ كمرچرمك‌ و كوه‌ سیاه‌. بلندترین‌ قلۀ رشتۀ كبیركوه‌ به‌ نام‌ وزرین‌ با 062‘3 متر ارتفاع‌ در شرق‌ این بخش قرار دارد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌...، 5/ 8). از آنجا كه‌ این‌ بخش‌ از لحاظ موقع‌ طبیعی‌ در دو قسمت كوهستانی‌ و دشت‌ واقع‌ شده‌، دارای‌ آب‌وهوایی‌ دوگانه‌ است‌: قسمت كوهستانی‌ معتدل‌ و قسمت‌ جنوب‌ و جنوب‌ غربی به‌ واسطۀ مجاورت‌ با دشت‌ مهران‌ و ارتفاع‌ كمتر، گرمسیری‌ است‌ (همانجا؛ كوكلان‌، 143-144). چند رودخانۀ محلی‌ در این‌ بخش جاری‌ است كه‌ از دامنه‌های كبیركوه‌ سرچشمه‌ می‌گیرند. مهم‌ترین رودها اینهاست‌: گل گل‌، گلال‌ پیرمحمد و خوشادول‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا). 
بخش‌ اركواز از 3 دهستان‌ به‌ نامهای‌ چمزی‌، شوهان‌ و گچی‌ تشكیل‌ شده‌، و مركز آن‌ شهر كوچك‌ قلعه‌ درۀ ملكشاهی‌ است‌ ( آمارنامه‌، 12، 16). این‌ بخش‌ دارای‌ 49 آبادی‌ است‌ كه‌ براساس‌ سرشماری‌ عمومی‌ (1370ش‌) تنها 31 آبادی‌ (3/ 63٪) دارای‌ سكنه‌ و مابقی‌ خالی از سكنه‌ گزارش‌ شده‌اند (همانجا)، درحالی‌كه‌ شمار آبادیهای دارای‌ سكنۀ این‌ بخش‌ در 1365ش‌ 39 واحد بوده‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1، 12). 
در 1355ش‌ جمعیت‌ بخش‌ اركواز 022‘10 نفر (858‘1 خانوار) بود (سرشماری‌ عمومی‌، 1355ش‌، «1/ ل‌») كه‌ به‌ موجب‌ تقسیمات‌ كشوری‌ 1365ش‌ به‌ 535‘21 نفر (763‘3 خانوار) بالغ‌ گردید كه‌ از آن‌ میان‌ 114‘11 نفر (6/ 51٪) مرد و مابقی‌ (4/ 48٪) زن‌ بودند (سرشماری‌، 1365ش‌، 15). مطابق‌ آمار 1370ش‌، 650‘12 نفر (033‘2 خانوار) از جمعیت‌ این‌ بخش‌ در روستاها زندگی‌ می‌كردند كه‌ 2/ 81٪ از كل جمعیت‌ روستایی‌ شهرستان‌ مهران‌ (575‘15 نفر) را شامل‌ می‌شد ( آمارنامه‌، 16). 
بخش اركواز محل‌ زندگی‌ ایلهای‌ ملكشاهی‌ (826 خانوار ییلاقی‌ و 122 خانوار قشلاقی‌) و شوهان‌ (402 خانوار ییلاقی‌ و 9 خانوار قشلاقی‌) است‌. اركواز بیشتر محل‌ ییلاقی‌ این‌ دو ایل‌ به‌شمار می‌رود و قشلاق‌ آنان‌ به‌ ترتیب دهستان‌ حومه‌ (بخش‌ مركزی‌) و دهستان‌ صالح‌آباد (بخش‌ صالح‌آباد) از شهرستان‌ مهران‌ است‌ (جمعیت‌...، 19). این‌ دو ایل‌ از مجموعۀ ایلهای كرد - لر و مهلكی‌ (جغرافیای كامل‌...، 1/ 367، حاشیۀ 1؛ كیهان‌، 2/ 68) و طایفه‌های‌ چمیزی‌، گچی‌، یلماس و دوسان‌ تشكیل‌ شده‌ است‌ (همانجا). 
فعالیت‌ اصلی‌ اقتصادی در بخش‌ اركواز زراعت‌ و دامداری‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، همانجا) و آب‌ آبیاری‌ این‌ بخش‌ بیشتر از چشمه‌ها و رودخانه‌های محلی‌ تأمین‌ می‌شود (جغرافیا و اسامی‌، همانجا؛ فرهنگ‌ روستایی‌، 834-835). سطح‌ كل‌ زمینهای‌ زراعی‌ این‌ بخش‌ 304‘17 هكتار است‌ كه‌ تنها 4/ 1٪ آن‌ به‌ صورت‌ آبی‌ مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد (فرهنگ‌ اقتصادی‌، «4/ 31»). 478‘142 رأس‌ بز و گوسفند و 584‘2 رأس‌ گاو موجود در این‌ بخش‌ نشانگر اهمیت‌ دامداری‌ آن‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 12-13). 
مردم‌ اركواز مسلمان‌ شیعه‌ هستند و زبان‌ آنان‌ كردی‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا). مزار سیدمحمد و سید نصرالدین‌ كه‌ نسب آنان‌ به‌ امام‌ هفتم‌ (ع‌) می‌رسد، از زیارتگاههای‌ این‌ بخش‌ به‌شمار می‌آیند (همانجا). 

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ ایلام‌ (1371ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجۀ استان‌ ایلام‌، تهران‌، 1373ش‌؛ جغرافیا و اسامی‌ دهات‌ كشور، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1329ش‌؛ جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ جمعیت‌ عشایری‌ دهستانها، سرشماری‌ اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ عشایر كوچنده‌ (1366ش‌)، كل‌ كشور، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ دمرگان‌، ژاك‌، هیأت‌ علمی‌ فرانسه‌ در ایران‌ (مطالعات‌ جغرافیایی‌)، ترجمۀ كاظم‌ ودیعی‌، تبریز، 1339ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1355ش‌)، استان‌ ایلام‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1359ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ مهران‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1366ش‌؛ فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ مهران‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1366ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ ایلام‌، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ پنجم‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1331ش‌؛ فرهنگ‌ روستایی‌، سرشماری‌ عمومی‌ كشاورزی‌ (1367ش‌)، كل‌ كشور، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1370ش‌؛ كوكلان‌، ابراهیم‌، جغرافیای‌ نظامی‌ ایران‌، تهران‌، 1333ش‌؛ كیهان‌، مسعود، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1311ش‌؛ لغت‌نامۀ دهخدا. 
عباس‌ سعیدی