ارکش

اَرْكُش‌، یا اركس‌، نام‌ مكانهای‌ متعدد در اسپانیای‌ كنونی‌. مهم‌ترین آنها آركس دلافرُنترا (اركس‌ مرزی‌) است كه در دورۀ اسلامی‌ اركش نامیده‌ می‌شد و رومیها آن‌ را كولونیا اركنسیوم‌ می‌خواندند (EUE؛ بریتانیكا). 
اركش در حال‌ حاضر نام‌ شهر و ناحیه‌ای‌ است‌ در جنوب‌ غربی‌ اسپانیا واقع‌ در استان‌ قادس‌ ( آمریكانا؛ WNGD). شهر كنونی‌ با ◦5 و ′48 طول غربی‌ و ◦36 و ′45 عرض شمالی در 50 كیلومتری شمال شرق مركز استان (قادس‌) بر ارتفاعات صخره‌ای‌ قرار گرفته كه‌ از 3 طرف‌ به‌ وسیلۀ رودخانۀ گوادالته‌ احاطه‌ شده‌، و از لحاظ جغرافیایی و نظامی دارای موقعیت مناسبی است‌ (بریتانیكا؛ بستانی‌؛ EI2). این موقعیت‌ ویژه‌ باعث‌ شد كه‌ این‌ ناحیه‌ در طی چندین‌ سده‌ پیوسته‌ در میان‌ دولتهای‌ مسیحی‌، اسلامی‌ و بربر دست‌ به دست شود و نام‌ اركس‌ مرزی‌ به‌ آن‌ اطلاق‌ گردد (همانجا). در گذشته دژ كهن آن‌ بارها ویران‌ و دوباره‌ ساخته‌ شده‌ است‌ (ادریسی‌، 536؛ ابوالفدا، 166؛ حمیری‌، 28). آثار متعدد از دورانهای پیش‌ از تاریخ‌ و بقایای‌ خیابانهای‌ سنگی‌ دوران‌ رومیها حاكی‌ از قدمت آن‌ است‌. در دورۀ اسلامی‌، اركش‌ نخستین‌بار به‌ عنوان پایگاه‌ توسط عبدالرحمان اول‌ بر ضد یوسف‌ الفهری‌ مورد استفاده قرار گرفت‌. پس از آن اركش توسط شقیابن‌ عبدالواحد مكناسی سركردۀ مهم‌ترین شورش‌ بربرها بر ضد امیر اموی‌ تاراج‌ شد. در پایان سدۀ 3ق‌/ 9م به‌ دنبال درگیری میان اعراب و «مولدین‌»، امیر اموی در ناحیۀ اشبیلیه‌، قلعه‌های‌ اركش‌، شریش‌ و شذونه‌ را مورد حمله‌ قرار داد (EI2؛ بستانی‌). 
ابوعبدالله‌ محمد بن خزرون بن عبدون‌ خزری‌، رهبر بنی‌ خزرون‌ از بربرهای‌ قبیلۀ یرنیان‌ كه‌ بعدها عمادالدوله‌ لقب‌ یافت‌، توانست بعد از 402ق‌ بر دژ اركش‌ كه‌ در آن‌ زمان‌ از بزرگ‌ترین‌ دژهای‌ اندلس بود، تسلط یابد و حكومت خود را در آنجا بر پا كند (ابن‌عذاری‌، 3/ 294؛ عنان‌، دول‌...، 153). حكومت‌ عمادالدوله‌ تا 420ق‌/ 1029م‌ بر اركش‌ ادامه‌ یافت‌ و پس‌ از مرگ‌ وی‌ پسرش‌ عبدون‌ بن‌ خزرون‌ به‌ جای‌ وی‌ نشست‌ و مردم‌ شهرهای‌ مجاور آن‌ نظیر قلشانه‌  و شریش‌ هم‌ با او بیعت‌ كردند. وی نیز به‌ مدت‌ 25 سال بر اركش‌ حكومت كرد تا آنكه‌ در 445ق‌/ 1053م‌ در دامی كه‌ معتضد بن‌ عباد، فرمانروای‌ اشبیلیه‌، برای‌ او و دو تن‌ دیگر از امیران‌ بربر گسترده‌ بود، گرفتار آمد و كشته‌ شد (عنان‌، همان‌، 45؛ ابن‌خطیب‌، 239). نیز معتضد بن‌ عباد در نزدیكی‌ اركش‌ كه‌ در آن‌ هنگام‌ زیر فرمان محمد بن‌ خزرون‌ بود، دژی‌ ساخت‌ و لشكریانش گاه‌وبیگاه‌ به‌ اركش حمله‌ می‌كردند و به‌ آزار ساكنان‌ آن منطقه‌ می‌پرداختند. در این‌ میان‌ بنی‌ یرنیان‌ (بنی‌ ارنیان‌) كه‌ ساكن اركش‌ بودند، نزد امیر بادیس‌ در غرناطه‌ رفتند و با وی‌ قرار گذاشتند كه‌ اركش‌ را تسلیم‌ وی‌ كنند و او نیز جای‌ دیگری‌ در اختیار آنان‌ بگذارد. سپس‌ همگی‌ با دارایی‌ خود از اركش‌ خارج شدند و آنجا را به‌ لشكریان‌ بادیس‌ واگذاشتند، اما سپاهیان‌ ابن‌عباد راه‌ را بر آنان‌ بستند و در نبردی‌ كه‌ میان‌ آنان‌ و لشكریان‌ ابن‌عباد درگرفت‌، بربرها به‌ همراه‌ رئیسشان‌ محمد ابن‌خزرون‌ كشته‌ شدند و بدین‌ ترتیب‌ ابن‌ عباد توانست‌ در اواخر 458ق‌/ 1066م‌ بر اركش‌ و شذونه‌ و دیگر نقاط این‌ منطقه‌ مستولی‌ شود و آنها را ضمیمۀ اشبیلیه‌ كند (ابن‌عذاری‌، 3/ 272، 273؛ ابن‌خطیب‌، 239-240؛ نك‍ : عنان‌، همان‌، 45، 46). 
امرای‌ عبادی‌ تا روی كار آمدن‌ مرابطون‌ (479-539 ق‌/ 1086-1148م‌) بر سر كار بودند (آیتی‌، 125). با روی‌ كار آمدن‌ مرابطون‌ اركش‌ محل‌ عبور سپاهیان‌ یوسف‌ بن‌ تاشفین‌ به‌ سوی‌ زَلاّقه‌ شد (EI2؛ بستانی). در دوران فرمانروایی‌ مرابطون‌ و به دنبال‌ قیامهایی‌ كه‌ بر ضد آنان‌ صورت‌ گرفت‌ (ح‌ 540 ق‌)، ابن‌عزون‌ به‌ عنوان‌ سركردۀ شورشیان‌، حكومتی مستقل‌ در شریش‌ اعلام‌ كرد و فتوحات‌ خود را تا اركش ادامه داد (عنان‌، عصر...، 1/ 321) و سال بعد به‌عنوان فرمانروای‌ شریش‌، اركش‌ و رنده‌ فرستادگانی‌ را به‌ سوی‌ عبدالمؤمن‌ موحدی‌ گسیل‌ داشت‌ (همان‌، 1/ 325). 
با آغاز حكمرانی موحدون‌ (541- 668ق‌/ 1146-1270م‌) در اندلس‌، ابویعقوب‌ یوسف‌ در 580ق‌/ 1184م‌ از راه‌ اركش‌ و شریش‌ خود را به‌ اشبیلیه رساند و به‌ سوی‌ شنترین‌ روانه‌ شد (ابن‌ابی‌زرع‌، 214؛ نك‍ : عنان‌، همان‌، 2/ 116)، ولی‌ بی‌آنكه‌ توفیقی‌ در تسخیر آن‌ سرزمین به‌ دست آورد، درگذشت (آیتی‌، 170). در 586ق‌/ 1190م‌ ابویوسف منصور وارد اركش‌ شد و پس‌ از ملاقات‌ با فرستادگانی كه‌ به‌ حضور وی‌ آمده‌ بودند، عازم‌ قرطبه‌ شد (عنان‌، همان‌، 2/ 175). سرانجام‌، در 647ق‌/ 1249م‌ فردیناند سوم‌، پس‌ از تسخیر اشبیلیه‌، اركش‌ را با دیگر شهرهای‌ واقع‌ در جنوب‌ وادی الكبیر نظیر شذونه‌، شلوقه‌ و قادس‌ به‌ تصرف‌ درآورد و بدین‌ترتیب نواحی مذكور از سوی‌ مسیحیان‌ مسخر شد (همان‌، 2/ 598-599). در 659ق‌/ 1261م‌ ساكنان‌ مسلمان‌ آنجا شورش كردند كه‌ آلفونسوی دانا در 662ق‌ توانست‌ آنان‌ را مطیع‌ خود كند (EUE; EI2). در 739ق‌/ 1339م‌ نیز جنگی‌ میان‌ سپاهیان‌ بنی مرین‌ و مسیحیان در نزدیكی‌ این‌ شهر روی‌ داد كه‌ به‌ شكست‌ مسلمانان‌ انجامید. نیروهای‌ حكومت غرناطه‌ تا یك‌ سده‌ بعد به‌ قلمرو این‌ شهر می‌تاختند. این شهر در طی‌ دو قرن‌ مرز میان‌ قلمرو مسیحیان‌ و مسلمانان‌ اندلس‌ بود و همچون پایگاهی‌ نظامی‌ در لشكركشیها مورد استفادۀ مسیحیان‌ قرار می‌گرفت‌ (EI2).

مآخذ

آیتی‌، محمد ابراهیم‌، اندلس‌ یا تاریخ‌ حكومت‌ مسلمین‌ در اروپا، تهران‌، 1340ش‌؛ ابنابی‌زرع‌، علی‌، انیس‌ المطرب‌، رباط، 1972م‌؛ ابن‌ خطیب‌، محمد، اعمال‌ الاعلام‌، به‌ كوشش لوی‌ پرووانسال‌، بیروت‌ 1956م‌؛ ابن‌عذاری‌، احمد، البیان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ ژ. كولن‌ و لوی‌ پرووانسال‌، بیروت‌، دارالثقافه‌؛ ابوالفدا، تقویم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دوسلان‌، پاریس‌، 1840م‌؛ ادریسی‌، محمد، نزهةالمشتاق‌، بیروت‌، 1409ق‌/ 1989م‌؛ بستانی‌؛ حمیری‌، محمد، الروض‌ المعطار، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1984م‌؛ عنان‌، محمد عبدالله‌، دول‌ الطوائف‌ منذ قیامها حتى‌ فتح‌ المرابطی‌، قاهره‌، 1380ق‌/ 1960م‌؛ همو، عصر المرابطین‌ و الموحدین‌ فی‌ المغرب‌ و الاندلس‌، قاهره‌، 1383ق‌/ 1964م‌؛ نیز: 

Americana; Britannica; EI2; EUE; WNGD. 
مژگان نظامی