ارگری

اَرْگِری‌، در زبان‌ آلبانیایی‌ گی‌یروكاستر، نام‌ شهر و شهرستانی‌ در جنوب‌ آلبانی‌. این‌ شهر در ◦40 و ′13 عرض‌ شمالی‌ و ◦20 و ′13 طول‌ شرقی‌، در دامنۀ شرقی‌ كوه‌ ساحلی‌ مالی‌گی‌یره (EI2, II/ 708؛ بریتانیكا، I/ 419) یا سوپوت‌ (سامی‌، 2/ 836)، مشرف‌ به‌ درۀ وسیع‌ رود درین، از شعبه‌های‌ رودخانۀ ویوسه‌ قرار دارد (EI2، همانجا). ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دریا 350 متر (بریتانیكا، IV/ 561) و در 1983م‌ جمعیت‌ این‌ شهر 200‘61 نفر بوده‌ است‌ («سالنامه‌...»، 539). شهرستان‌ ارگری‌ با 142‘4 كمـ2 مساحت‌ 128 هزار نفر جمعیت‌ داشته‌ است‌ («دائرةالمعارف‌ ایتالیانا»، II/ 267).
این شهر در لهجۀ گِك‌ ــ یكی‌ از دو لهجۀ مهم‌ زبان‌ آلبانیایی‌ ــ گی‌ینوكاستر، در یونانی‌ آرگوروكاسترون‌ (بریتانیكا، همانجا) و در ایتالیایی‌ آرجیروكاسترو («دائرةالمعارف‌ ایتالیانا»، II/ 266) تلفظ شده، و در روزگار حاكمیت بیزانس‌ در سدۀ 8ق‌ آرگیروكاسترو نامیده‌ می‌شده‌ است‌ («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، XI/ 298) در مآخذ عثمانی‌، از جمله‌ دفاتر منسوب‌ به‌ سال‌ 835ق‌/ 1432م‌ به‌صورتهای‌ اریوری‌ قصری‌، اریرو قصری‌، اریورو قصری‌، اركری‌ قصری و اركروقصرو (اینالجیق‌، صورت‌...، مقدمه‌، 13) آمده‌ و در بیشتر جاها به‌ صورت اركری‌ قصری‌ ضبط شده‌ كه‌ بر اثر كثرت استعمال به شكل ارگری نوشته می‌شده‌ است‌ (همانجا، حاشیۀ 15(a)(.
ارگری‌ پیش‌ از آنكه‌ به‌ تصرف عثمانیها درآید، در تصرف‌ ونیزیها (GSE, VI/ 416-417) و اقامتگاه‌ خاندان‌ معروف‌ زنبیسی‌ بود، به‌طوری‌كه‌ ولایت‌ زنبیسی‌ نامیده‌ می‌شد (اینالجیق‌، همان‌، مقدمه‌، 14-15). آخرین‌ فرد این‌ خاندان‌ پس‌ از آنكه‌ تسلیم‌ تركها شد و پسرش به‌ عنوان‌ گروگان‌ در دربار عثمانی‌ جای‌ گرفت‌، حمزه نامیده‌ شد (اوزون‌ چارشیلی‌، I/ 206-207). وی‌ در جنگ‌ ایلدرم‌ بایزید با تیمور، بایزید را یاری نمود («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). ایلدرم‌ بایزید با بیرون‌ راندن امیران‌ حوالی‌ ارگری‌، این‌ منطقه‌ را كلاً تحت‌ حاكمیت‌ عثمانی‌ درآورد (اینالجیق‌، فاتح‌...، I/ 159).
برابر مندرجات «دفتر سنجاق‌ اروانید»، در 835ق‌ ارگری‌ جزو شهرستان‌ (سنجاق‌) اروانید ــ كه‌ نام‌ دیگر آلبانی‌ است‌ ــ (اینالجیق‌، صورت‌، مقدمه‌، 11) گردید و مركز آن‌ شد («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). در 836ق‌/ 1433م‌، در زمان مراد دوم‌ (IA, I/ 585)، علی‌بیك‌ فرزند اورنوس‌ به‌ آلبانی‌ حمله‌ كرد (اینالجیق‌، همان، مقدمه‌، 14)، ارگری‌ محاصره‌ شد (IA، همانجا)، اما سرانجام‌، علی‌بیك‌ شكست‌ خورد (اینالجیق‌، همانجا). 
با توجه‌ به‌ تحریرات‌ «دفتر سنجاق‌ اولونیه‌»، در تجدید نظر نظام‌ اداری‌ در 912ق‌/ 1506م‌، ارگری‌ جزو ایالت‌ اولونیه‌ شد (اینالجیق‌، فاتح‌، I/ 162).
در سدۀ 15م‌ جمعیت‌ غیرنظامی‌ آنجا را مسیحیان‌ تشكیل‌ می‌دادند. تا اواخر سدۀ 16م‌ جمعیت‌ آنجا به‌ 500‘2 نفر می‌رسید كه‌ فقط 65 نفر از آنان‌ مسلمان‌ بودند. در سدۀ 17م‌ هنگامی‌ كه‌ اسلام‌ در آلبانی‌ پذیرفته‌ شد، ارگری‌ نیز به‌ صورت‌ شهری‌ اسلامی‌ درآمد («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، XI/ 299)، به‌ طوری‌ كه‌ در اوایل‌ سدۀ 19م‌ 2 هزار خانوادۀ مسلمان‌ و 100 خانوادۀ مسیحی‌ در آن‌ می‌زیستند (همانجا). 
ارگری‌ در تقسیمات‌ كشوری‌ سال‌ 1266ق‌/ 1849م‌ جزو ولایت‌ یانیه‌ شد (كارال‌، VIII/ 338ا؛ انالجیق‌، صورت‌، مقدمه‌، 11؛ سامی‌، همانجا). در آغاز سدۀ 20م‌، از 140 هزار نفر جمعیت‌ ناحیۀ ارگری‌ 72 هزار نفر آن‌ مسلمان‌ بودند (همانجا). در جریان‌ جنگهای‌ بالكان‌ (1912-1913م‌) و جنگ جهانی‌ اول‌ (1914-1918م‌) منطقۀ ارگری‌ به‌ویژه‌ روستاهای مسلمان‌نشین‌ آن‌ مورد حمله‌ قرار گرفت‌ («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). مردم‌ ارگری‌ در فاصلۀ دو جنگ‌ جهانی‌ تحت‌ تأثیر فرهنگ‌ اروپاییان‌ مخصوصاً ایتالیاییها قرار گرفتند. پس‌ از شكست‌ ایتالیاییها در جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ كه‌ كشور آلبانی به‌ اشغال نیروی شوروی‌ درآمد و قدرت‌ به‌ دست‌ كمونیستها افتاد، ارگری نیز به‌ جنبش‌ پارتیزانی انورخوجه پیوست‌ (گلنی‌، 208). 
از آثار تاریخی این‌ شهر بجز ویرانه‌های‌ قلعۀ ارگری‌ كه‌ در جنگهای‌ صلیبی نیز مورد استفاده‌ بود (مولر، 13)، تكیۀ سلیمان‌ بكتاشی‌ و مسجد چارشی‌، چیز زیادی‌ باقی‌ نمانده‌، و بیشتر آنها در جریان‌ انقلاب‌ فرهنگی‌ 1967م‌ ویران‌ شده‌ است‌ («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). 
اولیا چلبی‌، سیاح‌ معروف‌ سدۀ 11ق‌ از مسجد بایزید اول‌، قلعه‌ و محلات‌ ارگری‌، بناها، تكایا، زیارتگاهها، مدارس‌، ادیبان‌ و شاعران‌ آن‌ به‌ تفصیل‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (8/ 674 -680). 
انور خوجه‌، رهبر حزب كمونیست‌ آلبانی‌ در خانواده‌ای‌ مسلمان‌ در این‌ شهر (1908) متولد شده‌ است‌ (بریتانیكا، همانجا). 

مآخذ

اولیا چلبی‌، سیاحت‌ نامه‌، استانبول‌، 1928م‌؛ سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1889م‌؛ گلنی‌، میشا، تجدید حیات‌ تاریخ‌، ترجمۀ اسماعیل‌ زند، تهران‌، 1371ش‌؛ مولر، ولفگانگ‌، القلاع‌ ایام‌ الحروب‌ الصلیبیة، ترجمۀ محمد ولید جلاد، دمشق‌، 1404ق‌؛ نیز: 

Britannica; Britannica Book of the Year (1983); EI2; Enciclopedia Italiana, Rome, 1950; GSE; IA; İnalcık, H., Fatih devri üzerinde tetkikler ve vesikalar, Ankara, 1954; id, Sûret-i defter-i sancak-i Arvanid, Ankara, 1987; Karal, E.Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1995, Uzun-çarṣılı , İ.H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982. 
ابوالحسن‌ دیانت