اردستان، مسجد جامع

اَرْدِسْتان‌، مَسْجِدِ جامِعِ، یكی‌ از مسجدهای‌ كهن‌ چهار ایوانی‌ بخش‌ مركزی‌ ایران‌. جامع اردستان‌ بخشی‌ از یك‌ مجموعۀ بزرگ‌ بناهای‌ عمومی‌، همچون‌ مسجد، مدرسه‌، حمام‌، حسینیه‌، آب‌انبار، كاروانسرا و بازارچه‌ است‌ كه‌ در مركز محلۀ «محال‌»، از مهم‌ترین محله‌های‌ اردستان واقع‌ است‌. این‌ مجموعه‌ در دوره‌های‌ مختلف‌ تاریخی شكل گرفته‌، و در حال‌ حاضر قدیمی‌ترین‌ هستۀ تاریخی‌ آن‌، مسجد جامع‌ است‌. 
یاقوت‌ (1/ 198) به‌ نقل‌ از اصطخری‌ می‌نویسد: «در هریك‌ از محله‌های‌ شهر قلعه‌ای‌ است‌ و در هر قلعه‌ آتشكده‌ای‌»، و مقدسی‌ (ص‌ 299) در آغاز نیمۀ دوم‌ سدۀ 4ق‌ از جامعی‌آباد در اردستان‌ یاد می‌كند. اگر بر گزارش‌ یاقوت‌ كه‌ در متنهای‌ چاپی‌ كتاب‌ اصطخری‌ دیده‌ نمی‌شود، تكیه‌ كنیم‌، مسجد جامع‌ جای‌ آتشكده‌ را اشغال‌ نكرده‌، بلكه‌ در فضای‌ مجاور یا داخل‌ قلعۀ محال‌ ساخته‌ شده است‌. با اینهمه‌، شكی‌ نیست‌ كه‌ مسجد را بر روی‌ زمین‌ بكر نیز نساخته‌اند. شواهد به‌دست‌ آمده‌ از مكانی‌ كه‌ مسجد بر روی‌ آن‌ بنیاد گذارده‌ شده‌، حكایت‌ از ساختمانی‌ عظیم‌ و یكپارچه‌ دارد كه‌ با خشتهای‌ مربع‌ به‌ اندازه‌های‌ 32×32 سانتی‌متر با ملاط گل‌ و اندود گچ‌ بنا شده‌، و سطح‌ كف‌ آن‌ حدود 40 تا 50 سانتی‌متر پایین‌تر از كف مسجد اولیه‌ بوده‌ است‌ و در برخی‌ قسمتها از دیوار ساختمان‌ قدیمی‌ به‌عنوان‌ دیوار مسجد اولیه‌ استفاده‌ شده‌ است‌ (آیت‌الله‌زاده‌، 7، 8). 

وضعیت‌ كنونی‌

مسجد اكنون‌ دارای‌ صحنی‌ مركزی‌ است‌ كه‌ با شبستانهایی احاطه‌ شده‌ و گنبد خانه‌ای‌ با ایوان‌ بزرگ‌ شبستان‌ جنوبی‌ آن‌را تشكیل‌ می‌دهد. ایوانهایی‌ با شكوه‌ و بزرگ‌ در مركز دیگر جبهه‌ها استقرار یافته‌اند. ایوان‌ سمت‌ قبله‌ و نیز گنبد خانه‌ بر مبنای كتیبه‌های‌ موجود در سالهای‌ 553-555ق‌ ساخته‌ شده‌اند. ایوانهای دیگر بدون‌ تردید پوششهای‌ صفوی‌ دارند و همانگونه‌ كه‌ كتیبۀ كوچكی در مركز گیلویی‌ ایوان‌ شمالی‌ با تاریخ‌ 946ق‌ به‌روشنی‌ تأكید می‌كند، دست‌كم‌ در اوایل‌ دورۀ صفویه‌ مرمت‌ شده‌ است‌. دیگر بخشهای شبستانها تركیبی‌ از طاقهای‌ گنبدی‌ و گهواره‌ای‌ است‌ و بیشتر طاقهای‌ گهواره‌ای‌ با افزودن‌ كمرپوشهای‌ گنبدی یا تركین‌ به‌صورت‌ دو طبقه‌ در آمده‌اند (شرودر، 950-952). با اینكه مسجد جامع‌ اردستان‌ به‌عنوان‌ یكی‌ از بهترین‌ نمونه‌های‌ برجای مانده‌ از دورۀ سلجوقی‌ در ایران‌ شهرت‌ دارد، این‌ بنا بر روی‌ عناصر قدیم‌تر قرار گرفته‌، و در زمانهای بعد اصلاح‌ و تعدیل‌ شده‌ است‌ ( ایرانیكا، II/ 386).

دوره‌های‌ تغییرات‌ ساختمانی

دورۀ نخست‌، مسجد اولیه‌

آندره گدار ضمن‌ بحث از وضعیت‌ اولیۀ مسجد چنین می‌نویسد: كوشك گنبدی یا هستۀ مركزی‌ مسجد كنونی قدیم‌ترین بخش مسجد نبوده‌، بلكه بر محل بنای‌ قدیمی‌تری‌ برپا شده‌ كه‌ بقایای آن به‌صورت چند ستون‌، جرز و سرطاق رواق باقی‌مانده‌ است‌. او این مسجد اولیه‌ را از نوع‌ مساجد با طرح شبستانی و متعلق‌ به‌ سدۀ 4ق‌ می‌داند ( 289-290/ (2)I). شرودر با بیان اینكه قطعاً مسجد آثاری از دوره‌های مختلف‌ ساختمانی را نشان‌ می‌دهد، می‌نویسد: قدیم‌ترین‌ نشانه‌ از دوره‌های‌ اولیه را نخست‌ در نقشۀ بنا و آنگاه‌ در قطعات گچ‌بری‌ بازمانده‌ در زیر یكی از طاقهای گهواره‌ای‌ رواق‌ جنوب‌ غربی می‌توان‌ دید. وی‌ ضمن‌ مقایسۀ آن با محراب‌ مسجد نایین‌ و كتیبۀ نقاشی‌شدۀ «سنگ بست‌»، اواسط سدۀ 4ق‌ را تاریخ‌ این‌ كتیبه‌ و خط و نوار تزیینی‌ آن می‌داند؛ نیز وی‌ می‌گوید: صحن مركزی‌ كه‌ حدود تقریبی خود را حفظ كرده‌، دست‌كم از 3 جبهه به‌وسیلۀ شبستانهایی با پوشش طاق گهواره‌ای كه بر ستونهای مدور استوار بوده‌، احاطه می‌شده‌ است‌. او تصور می‌كند كه‌ یك‌ ایوان‌ بزرگ‌ در میانۀ جبهۀ جنوبی بوده‌ است‌. همچنین مناره و ورودی جنوب‌ غربی را هم‌ به‌ این‌ دوره‌ نسبت‌ می‌دهد (ص‌ 950, 952-954).
در مآخذ معاصر بدون ذكر هیچ‌ شاهدی‌، ساختن‌ مسجد نخستین‌ را به‌ عمر بن‌ عبدالعزیز، از نوادگان ابودلف‌ عجلی‌، نسبت‌ داده‌اند (نك‍ : جناب‌، 167). اینكه‌ نوادگان‌ ابودلف‌ عجلی‌ در سالهای‌ پرآشوب‌ نیمۀ دوم‌ سدۀ 3ق‌ و به‌ویژه‌ عمر بن‌ عبدالعزیز كه‌ با معتضد در جنگ‌ بود و از او شكست‌ خورد و اموالش‌ مصادره‌ شد، توانسته باشد به بنای‌ مسجدی‌ در اردستان‌ دست‌ بزند، جای‌ تردید است‌. افزون‌ بر آن‌، نشانی‌ هم‌ از حكومت‌ او در اردستان‌ در دست‌ نیست (نك‍ : ابن‌خلدون‌، 3(3)/ 625، 3(4)/ 734). مهم‌تر از همه‌ آنكه‌ نمی‌توان باور داشت‌ كه‌ از فتح‌ اردستان تا نیمۀ دوم سدۀ 3ق‌ اردستان بدون مسجد جامع بوده باشد. 

ویژگیهای‌ معماری‌ مسجد اولیه‌

الف - نوع‌ نقشه‌

مسجد اولیه‌ دارای یك صحن مركزی به‌وسعت صحن فعلی‌ و 4 شبستان ستون‌دار در 4 سمت آن بوده است‌. شبستانهای شمالی‌ و جنوبی هریك‌ 5 دهانه‌ با 3 چشمه‌ عمق‌ و 3 ردیف ستون‌ به‌ طرف‌ حیاط داشته‌اند. دهانۀ میانی‌ شبستانها عرض بیشتری‌ نسبت‌ به‌ دهانه‌های‌ جانبی‌ داشته‌، و مقصوره‌ در انتهای دهانۀ میانی‌ شبستان‌ جنوبی‌ واقع‌ بوده‌ است‌. شبستانهای‌ شرقی و غربی‌ دارای‌ 6 دهانه‌ به‌ سمت‌ صحن‌ و دو چشمه‌ عمق‌ بوده‌اند. دیوار خشتی‌ ستبری‌ مسجد را محصور می‌كرده‌، و سر در جنوب غربی تنها ورودی باقی‌مانده از مسجد اولیه‌ است‌ (آیت‌الله‌زاده‌، 9، 10). 

ب - حدود

فضای‌ مسجد اولیه‌ به‌علت‌ محدودیت‌ عرصۀ زمین‌ دارای شكل‌ هندسی غیرمنظم‌ بوده‌ كه‌ از آن‌ فضا ضلعهای‌ شمالی‌ و جنوبی‌ تا حدودی‌ به‌شكل‌ اصلی‌ برجاست‌ (همو، 14). 

ج‌ - شیوه‌های‌ ساختمانی‌ و مصالح‌

وجود تفاوتهای‌ آشكار در نحوۀ ساختمان‌ ستونها و نوع‌ مصالح‌ شبستانها دلالت بر دوره‌های‌ متفاوت‌ ساختمانی‌ در مسجد اولیه‌ دارد. آجرهای به‌كار رفته‌ در ستونهای‌ شبستان‌ جنوبی‌ - كه‌ تنها در این‌ بخش از مسجد دیده‌ می‌شود - با اندازه‌های‌ 8×42×24 سانتی‌متر با ملاط گچی‌ كار گذاشته شده‌ است‌. ستونهای دهانۀ مركزی برِ حیاط مشابه‌ ستونهای‌ «تاریخانۀ دامغان‌» منسوب‌ به‌ سدۀ 2 ق‌ و تپه‌ میل‌ ری‌ (اوایل‌ دورۀ اسلامی‌)، با كاربرد آجر در لایه‌های‌ افقی‌ و عمودی‌ ساخته شده‌ است‌. قطر ستونهای‌ این‌ شبستان‌ 125 سانتی‌متر است‌ كه‌ از ستونهای‌ دیگر شبستانها بیشتر است‌. در شبستان‌ جنوبی‌ با توجه‌ به‌ جای‌ ستونها، اشكال‌ و مقاطع‌ مختلف‌ به‌خود می‌گیرد. قطر ستونهای‌ برِ حیاط دارای‌ مقطعی‌ نیم‌دایره‌ به‌طرف‌ داخل‌ است‌ و برای‌ هماهنگی‌ با ستونهای‌ استوانه‌ای‌ داخلی‌، برشی‌ چهار گوش‌ به‌طرف‌ صحن‌ دارد. فاصلۀ محور تا محور ستونها جز در دهانۀ میانی‌ 20/ 4 متر و دهانۀ میانی‌ (مقابل‌ مقصوره‌) قدری‌ گشاده‌تر و 90/ 4 متر است‌. گشاده‌تر بودن‌ این‌ دهانه‌ به‌سبب‌ خیز بیشتر قوس‌ طاق‌ و افزایش‌ ارتفاع‌ دهانۀ میانی‌، تأكیدی‌ بر جهت‌ قبله‌ به‌شمار می‌آید كه‌ در مسجد جامع‌ اصفهان‌ (دورۀ معتصم‌ به‌ بعد)، مسجد جامع‌ نایین‌ (احتمالاً سدۀ 4ق‌)، تاریخانۀ دامغان‌ و مسجد فهرج‌ مشاهده‌ می‌شود(همو،14- 15). 

د - پوششها

با توجه‌ به‌آنچه‌ از بقایای‌ ساختمان‌ پا برجای‌ شبستان‌ در فاصلۀ دالان‌ ورودی‌ جنوب‌ غربی‌ دیده‌ می‌شود، شبستان‌ دارای‌ طاق‌ گهواره‌ای‌ عمود بر حیاط بوده‌ است‌. تغییر شكل‌ ستونها از استوانه‌ به‌ مكعب‌ مستطیل‌ با گوشواره‌ها، در قسمت‌ مقصوره‌ حكایت‌ از تغییر نوع‌ پوشش‌ در این‌ بخش‌ دارد و به‌ احتمال‌ زیاد در بخش‌ مقصوره‌، محل‌ محراب‌ و منبر، مانند مسجد جامع‌ نایین‌ از شكل‌ گهواره‌ای‌ به‌ گنبد بر روی‌ مقصوره‌ تبدیل‌ می‌شده‌ است‌. فاصلۀ دیوار سمت‌ قبله‌ با آخرین‌ ستون‌ كمتر از فاصلۀ دو ستون ردیفهای‌ دیگر است‌. همچنین‌ فاصلۀ دو محور ستونهای میانی‌ ــ مقابل مقصوره‌ ــ در شبستان جنوبی‌ بیش‌ از فاصلۀ ستونهای‌ دیگر آن‌ است‌. از این‌رو می‌توان گفت گنبد را روی‌ مقصوره‌ای‌ بر زمینۀمستطیل‌ ساخته‌ بودند كه‌ ابعادی‌ نزدیك‌ به‌ 15/ 3×70/ 3 متر داشته‌ است‌ (همو، 15-16، حاشیۀ، 46، 47).  

ه‍ - تزیینات‌

مسجد اولیه‌ دارای‌ تزیینات‌ گچ‌بری‌ فراوانی‌ بوده‌ كه‌ تنوع‌ و تفاوتهایی‌ در طرح‌ و پرداخت‌ بخشهای‌ مختلف‌ آن‌ به‌چشم‌ می‌خورد. تزیینات‌ گچی بازمانده‌ از آن‌ دوره‌، بر روی‌ قوسهای دالان‌ ورودی‌ جنوب‌ غربی‌ و گوشواره‌های‌ ستونهای‌ باقی‌مانده از مقصوره‌ بر دو ستون‌ در گوشۀ جنوب‌ غربی‌ و شمال‌ غربی‌، ستونهای‌ ایوان‌ شمالی‌ و ازارۀ دیوار شبستان‌ شمال‌ شرقی‌ به دس آمده‌ است‌. به‌علاوه‌، كتیبه‌ای‌ در نیم‌طبقۀ شبستان‌ جنوب غربی دیده‌ می‌شود كه‌ احتمالاً متأخرتر از دیگر گچ‌بریهاست‌ (همو، 10). مقایسۀ این كتیبه‌ از نظر حروف و نوار تزیینی‌ آن‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ با كتیبۀ محراب‌ مسجد جامع‌ نایین‌ تقریباً یكسان‌ است. ازاین‌رو نیمۀ دوم‌ سدۀ 4 ق‌ را تاریخ آن می‌توان‌ دانست‌ (شرودر، .(950 در سر در ورودی‌ و نمای‌ ستونچه‌های‌ برِ حیاط شبستان‌ غربی و ستون چراغدان‌ دالان‌ غربی‌ تزیینات آجری‌ مسجد اولیه‌ دیده‌ می‌شود (آیت‌الله‌ زاده‌، 10). 

و - تاریخ‌گذاری‌

مسجد اولیه‌ میان‌ اواخر سدۀ 2 ق‌ و حداكثر نیمۀ اول‌ سدۀ 4ق‌ در روی محدودۀ بناهایی‌ ــ احتمالاً ساسانی‌ ــ ساخته شده‌ است‌. با توجه‌ به‌ خصوصیات‌ ساختمانی‌ مسجد اولیه‌، به ظن قو تمام‌ طرح‌ مسجد در یك زمان‌ پیاده‌ نشده‌، بلكه‌ دست‌كم‌ ساختمان‌ شبستان‌ جنوبی‌، مقدم بر دیگر شبستانها بوده‌ است‌. شبستان‌ شرقی‌ را نیز آخرین‌ بخش‌ ساختمان‌ مسجد اولیه‌ باید به‌شمار آورد (همو، 17). 
كیفیت‌ برتر مسجد اولیۀ اردستان‌ با مسجد جامع‌ اصفهان‌ برابری‌ می‌كند و نشان‌ می‌دهد كه‌ محدودۀ اصفهان‌ بسیار پیش‌ از دورۀ ملكشاه‌ مركز مهم‌ معماری‌ بوده‌ است‌ (شرودر، 949-950). 

دورۀ دوم‌ (دورۀ سلجوقی‌)

در این‌ دوره‌ مسجد اولیه‌ تقریباً به‌طور كامل‌ در یك تغییر شكل‌ اساسی دگرگون‌ می‌شود. این‌ تحولات‌ به‌صورتهای مختلف‌ تعبیر و تفسیر شده‌ است‌. گدار بر این است كه‌ ابتدا گنبدخانه‌ به‌صورت‌ مجرد در اواخر سلطنت‌ ملكشاه‌ درون‌ مسجد اولیه‌ برپا می‌شود و در یك‌ سلسله‌ اقدامات‌ بعدی‌ از 553 تا 555ق‌، تزیینات‌ فعلی‌ را به‌ مسجد می‌افزایند و به‌ آن‌ شكل‌ چهار ایوانی‌ می‌دهند (288, 290 / (2)I).
تحقیقات و كاوشهای‌ سالهای‌ اخیر در بنای‌ مسجد نشان‌ می‌دهد كه‌ ساختمان‌ گنبد و ایوان‌ در دو زمان متفاوت‌ ساخته‌ شده‌اند، ولی‌ درعین‌حال‌ گنبد و ایوان‌ قسمتهایی‌ از یك‌ ساختمان هستند و احتمال‌ اینكه‌ تاریخ‌ 553ق‌ برای‌ ساختمان‌ گنبد درست‌ باشد، به‌ واقعیت‌ نزدیك‌تر است‌ و برخلاف‌ نظریۀ گدار وضع‌ ساختمانی‌ آن‌ با ساختمان‌ گنبدهای‌ مسجد جامع‌ اصفهان‌، مربوط به‌ زمان‌ ملكشاه‌، تفاوت‌ مشخصی‌ را نشان‌ می‌دهد كه‌ خود تحولی‌ در ساختمان گنبدسازی‌ در ایران‌ و به‌ احتمال‌، آغاز ساختمان‌ گنبدهای‌ دو پوشه‌ است‌ (آیت‌الله‌زاده‌، 11). ازاین‌رو نخستین‌ گسترش‌ مسجد خارج‌ از محدودۀ دورۀ اول‌ ساختمانی‌ آن‌، در آغاز نیمۀ دوم‌ سدۀ 6ق‌ از طرف‌ جنوب‌ بوده‌ ، و این‌ تجدید ساختمان‌ میان‌ سالهای‌ 553-555ق‌ رخ‌ داده‌ است‌. بدین‌سان كه‌ با تخریب‌ مقصورۀ كوچك‌ مسجد و افزودن‌ زمینی‌ در جنوب‌ آن‌،ساختمان‌ گنبد، ایوان‌ و شبستان جنوبی‌ بنیاد گذارده‌ می‌شود و سپس‌ با احداث‌ رواقهای‌ شرقی‌ و غربی‌ گنبد نه‌تنها طرح‌ شبستان‌ ستون‌دار جنوبی‌ به‌طور اساسی‌ درهم‌ می‌ریزد، بلكه‌ مسجد در جانب‌ جنوب‌ شرقی‌ باز هم‌ گسترش‌ می‌یابد (همو، 18). 
كتیبه‌های‌ موجود در گنبدخانه‌ و ایوان‌، تاریخ‌ و نام‌ بانی‌ این‌ تحولات‌ را در بردارند: 1. كتیبۀ گچ‌بری‌ شدۀ زیر گنبد به‌ قلم‌ نسخ‌ با تاریخ‌ 553ق‌ شامل‌: «انما یعمر مساجدالله‌... امر ببناء هذه‌ القبة... ابوطاهر الحسین‌ ابن‌ غالی‌ بن‌ احمد تقبل‌الله‌ منه‌ و غفرله‌ ولوالدیه‌ علی‌ ید الاستاد محمود الاصفهانی‌ المعروف‌ بالغازی‌ فی‌ سنة ثلاث‌ و خمسین‌ و خمسمائة» (رفیعی‌، 1/ 31؛ هنرفر، 212؛ قس‌: گدار، I(2)/ 290 ). 2. كتیبۀ زیرطاق‌ گهواره‌ای‌ ایوان‌ جنوبی‌ به‌ قلم‌ نسخ‌ شامل‌ آیةالكرسی‌، تاریخ بنا، نام‌ بانی‌ و معمار: «امر ببناء هذه‌ الصفة... العبد الضعیف‌ ابوطاهر الحسین‌ ابن‌ غالی‌ بن‌ احمد تقبل‌الله‌ منه‌ و فرغ‌ منها فی‌ سنة خمس‌ و خمسین‌ و خمسمائة عمل‌ محمود بن محمد الاصفهانی‌» (هنرفر، 214- 215؛ قس‌: گدار، رفیعی‌، همانجاها). 
بیشتر تزیینات دورۀ سلجوقی‌ مسجد در داخل‌ شبستان‌، زیر گنبد متمركز است و گنبدخانه‌ به‌ دقت‌ طرحهای‌ مكتب‌ اصفهان‌ را دنبال‌ می‌كند، ازجمله‌ در زیر چشمه‌ طاقهای‌ متعدد و منطقۀ انتقال‌ گنبد از 4گوش به‌ 18 گوش‌ ( ایرانیكا، II/ 387). تدارك‌ تزیینات‌ بر دو شیوۀ اصلی متكی است‌: یكی خود ساختمان‌ آجری‌ و دیگری‌ تزیینات گچی‌ كه‌ وابستگی‌ بسیاری‌ به‌ معماری‌ دارند، به‌ این‌ مفهوم‌ كه‌ یا خطوط معماری‌ را دنبال می‌كنند و یا فضاهای‌ ایجاد شده‌ به‌وسیلۀ خطوط اصلی‌ معماری‌ را پر می‌سازند. به‌طور كلی‌، حركتهای معماری خیلی‌ قوی‌تر از انگیزه‌های‌ تزیینی‌ هستند (اتینگهاوزن‌، 286). عناصر تزیینی به‌كارگرفته‌ شده‌، شامل‌ تزیینات‌ هندسی‌ و گیاهی‌ است‌. به‌این‌ترتیب كه‌ اصل‌ اجتناب‌ناپذیر تزیینات‌ آجری‌ نقشهای‌ هندسی‌ است كه‌ از تغییر در نحوۀ چیدن‌ آجرها پدید می‌آید، همانند آجرچینی سطوح‌ برجستۀ زیر گنبد دو پوشه‌ كه‌ بخشهای‌ مختلف‌ را از یكدیگر جدا می‌كند و یا سطوح‌ منحنی‌ زیر فیلپوشها و سكنجها را می‌پوشاند (همو، 280, 288-289) و از همه‌ چشمگیرتر آجركاری‌ ظریف‌ گنبد تركین‌ زیرین‌ است‌ كه‌ با پوششی‌ از رنگهای‌ درخشان‌ ارغوانی‌، زرد و آبی‌ با نقشهای‌ لوزی‌، دلیلی‌ بر ادامۀ روش‌آجركاری‌ در طول‌ سده‌هاست‌(همو، 286؛ ایرانیكا، II/ 386-387؛ پیرنیا، 178). 
از دیگرسو عناصر اصلی‌ تزیینات‌ گچ‌بری‌ را خط و شكلهای‌ گیاهی تشكیل می‌دهد، مانند تزیینات‌ به‌هم‌پیچیده‌ و درهم‌ بافته‌ای‌ كه در متن‌ كتیبۀ لبۀ زیرین‌ منطقۀ انتقالی‌ گنبد به‌چشم‌ می‌خورد. نظیر این‌ اشكال‌ سادۀ قلبی‌ شكل‌ كه‌ شاخص‌ سدۀ 6ق‌ است‌، در مقبرۀ بایزید در بسطام‌ نیز دیده‌ می‌شود (كراچكوفسكایا، 1781)، ولی از همه‌ معمول‌تر تزیینات‌ اسلیمی‌ است‌ كه‌ در محرابهای‌ سه‌گانۀ مسجد به‌كار گرفته‌ شده‌ است‌ و با شاخ‌ و برگ‌ خود، برجستگی ویژه‌ای از ظرافت و زیبایی را نشان می‌دهد. این اسلیمیها محور تقارنی‌ مشخص داشته‌، و با برگهای‌ تكراری‌ بسط و توسعه‌ یافته‌، و به‌ این‌ترتیب حركت در عمق‌ را خلق‌ كرده‌اند. بیشتر این‌ شكلهای‌ گیاهی‌ خود طرحهای‌ هندسی‌ سوراخ‌دار بسیار ظریف‌ را در بردارند (اتینگهاوزن‌، 289؛ ایرانیكا، II/ 387).

دورۀ سوم‌

در این‌ مرحله‌ كه‌ تغییرات‌ ساختمانی‌ گسترده‌ای‌ را شامل‌ شده‌، ستونهای‌ مسجد اولیه‌ تخریب‌، یا داخل جرزهای‌ تازه‌ ادغام‌شده‌، و از پوششهای گهواره‌ای‌ تنها بخش‌ كوچكی‌ در وضع‌ جدید باقی‌مانده‌ است‌. آسیب‌ دیدگی‌ بر اثر زلزله‌ یا نشست‌ زمین‌ به‌ سبب وجود نقبها و قناتهای‌ زیر مسجد و نیز نوآوریهای‌ معماری را می‌توان‌ از عوامل‌ این‌ تغییرات‌ دانست (آیت‌الله‌زاده‌، 18). 
آخرین مرحلۀ مهم‌ ساختمانی‌ در جامع‌ اردستان‌ احداث‌ ایوانهای شمالی‌، شرقی‌ و غربی‌، و تبدیل‌ بنا به‌ مسجدی‌ چهار ایوانی‌ است‌. گدار بر آن‌ است كه‌ این‌ تغییر و تبدیل‌ در 555ق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌ )I(2)/ 290)، ولی‌ شرودر تغییرات‌ مربوط به‌ ایوان‌ قبله‌ و گنبدخانه‌ را در سالهای‌ 553-555ق‌ دانسته‌، و بر این‌ باور است‌ كه‌ ایوانهای‌ دیگر بی‌تردید یا پوششهای‌ صفوی‌ دارند، یا دست‌كم‌ در اوایل‌ دورۀ صفویه‌ مرمت‌ شده‌اند. كتیبۀ ایوان‌ شمالی‌ معروف‌ به‌ صفۀ صفا با تاریخ‌ 946ق‌ به‌نام‌ حیدر علی‌ معمار اردستانی‌، این امر را به روشنی‌ نشان‌ می‌دهد (ص‌ 950؛ رفیعی‌، 1/ 32). 
كتیبۀ مرمرین دیگری‌ حاكی‌ از تعمیر ایوان‌ شمالی‌ در 974ق‌ به‌ دست‌ سلطان‌ بیك‌ است‌ (آیت‌الله‌زاده‌، 12). 

تعمیرات و اقدامات‌ حفاظتی‌

جامع‌ اردستان‌ با شمارۀ 284 در ردیف‌ آثار ملی‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌ (مشكوتی‌، 61) و از سالهای‌ آغاز دهۀ 1340ش تاكنون‌ زیر پوشش‌ انجمن‌ آثار ملی‌ (بحرالعلومی‌، 753، 774)، سازمان‌ ملی‌ حفاظت‌ آثار باستانی‌ و سازمان‌ میراث‌ فرهنگی‌ كشور پیوسته‌ موردبررسی‌ و مرمت‌ قرار گرفته‌ است‌، ازجمله‌: الف‌ - بررسی‌ و كاوش‌ در مسجد و محوطۀ اطراف‌ آن‌ برای‌ تعیین‌ توالی‌ ساختمانی بنا. ب‌ تعمیرات‌ حفاظتی‌ برای مقاوم‌سازی‌ طاقهای‌ آسیب‌دیده‌، عملیات‌ تقویت‌ پشت‌ طاقها، قیدبندیهای‌ لازم‌، تعمیر بامها، كف‌سازی در صحن‌ و شبستانها، تعمیرات‌ اساسی‌ مناره‌. ج‌ تعمیرات‌ بدنه‌، تثبیت‌ كاربندیهای‌ زیرطاق‌ ایوان‌ شمالی‌، تعمیر گچ‌بریها و نقاشیهای‌ زیرطاق‌ ایوان‌ جنوبی‌ و گنبدخانه‌، پاكسازی‌ سطوح‌ تزیینی‌ و تثبیت‌ گچ‌بریهای‌ كتیبه‌ها. د - سامان‌دهی‌ محوطۀ اطراف‌ مسجد، حسینیه‌، آب‌انبار و كاروانسرا. 

مآخذ

آیت‌الله‌زاده‌، باقر، «مسجد جامع‌ اردستان‌»، اثر، تهران‌، 1359ش‌، شم‍ 1؛ ابن‌خلدون‌، العبر؛ بحرالعلومی‌، حسین‌، كارنامۀ انجمن‌ آثار ملی‌، تهران‌، 1355ش‌؛ پیرنیا، محمدكریم‌، شیوه‌های‌ معماری‌ ایران‌، به‌كوشش‌ غلامحسین‌ معماریان‌، 1369ش‌؛ جناب‌، سیدعلی‌، الاصفهان‌، اصفهان‌، 1303ش‌؛ رفیعی‌ مهرآبادی‌، ابوالقاسم‌، آتشكدۀ اردستان‌، تهران‌، 1366ش‌؛ مشكوٰتی‌، نصرالله‌، فهرست‌ بناهای‌ تاریخی‌ و اماكن‌ باستانی‌ ایران‌، تهران‌، 1349ش‌؛ مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، به‌كوشش‌ محمد مخزوم‌، بیروت‌، 1987م‌؛ هنرفر، لطف‌الله‌، گنجینۀ آثار تاریخی‌ اصفهان‌، 1344ش‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ نیز: 

Ettinghausen,R. and O.Grabar, The Art and Architecture of Islam 650-1250, London, 1987; Godard, A., Athār-é Īrān, Paris, 1936; Iranica ; Kratchkovskaya, V. A., «Ornamental Naskhī Inscriptions», A Survey of Persian Art, London, 1967, vol. IV;Schroeder,E., «Standing Monuments of the First Period» , ibid, vol. III. 
زرین‌تاج‌ شیبانی‌