اردن

اُرْدُن‌، رودی‌ در آسیای‌ غربی‌ كه‌ با وجود كوتاهی‌ و كم‌آبی‌، به‌ علل‌ تاریخی ازجمله‌ رودهای‌ مشهور جهان‌ است‌. اهمیت‌ امروزی این‌ رود در آن‌ است‌ كه‌ بخشهایی‌ از آن‌ مرز میان‌ كشورهای‌ اردن‌، فلسطین‌ و سوریه‌ را تشكیل‌ می‌دهد و فعالیت كشاورزی‌ آن‌ مناطق‌ به‌ این‌ رود بستگی‌ دارد (كلیر...، XIII/ 636). رود اردن‌ نزد پیروان ادیان‌ یهود، مسیحی‌ و اسلام‌ به‌طور یكسان‌ از حرمت خاصی‌ برخوردار است‌ (بریتانیكا، X/ 275).

نام‌گذاری‌

ریشۀ نام‌ اردن مبهم‌ است‌. برخی‌ آن‌ را برگرفته‌ از نام‌ رودی در جزیرۀ كرت‌ می‌دانند (EI1). عده‌ای‌ آن‌ را از واژۀ عبری‌ «یوردان‌» به‌ معنای‌ پایین‌ رونده‌ دانسته‌اند كه‌ تركیبی‌ است‌ از دو واژۀ «یور» به‌ معنای‌ نهر و «دان‌» به‌ معنای‌ سریع‌ (گلوك‌، 26؛ بستانی‌، 9/ 251). برخی‌ نیز آن‌ را از ریشۀ عربی‌ ورد (به‌ آب‌ رسید، یا به‌ آب‌ نزدیك‌ شد) دانسته‌اند كه‌ این تشخیص‌ با واژۀ الشریعه‌ (آبشخور) كه‌ از سوی عربها بر این رود اطلاق می‌شود، هماهنگی دارد (گلوك‌، همانجا). در متون‌ یونانی‌ این‌ رود اولون‌ نامیده‌ شده‌ است‌ (نك‍ : بریتانیكا، همانجا).در كتاب‌مقدس‌ 160بار به نام اردن اشاره شده است‌ (بستانی‌، 9/ 254). در زمان جنگهای‌ صلیبی‌ به‌ «الشریعة الكبیرة» اشتهار داشته‌ است‌ كه‌ هنوز هم‌ اعراب‌ بدوی آن‌ را بیشتر به‌ همین نام‌ می‌خوانند ( دائرةالمعارف‌ الاسلامیة). 

محیط طبیعی‌ درۀ اردن‌

زمین‌شناسی‌

درۀ اردن‌ از جمله‌ دره‌هایی‌ است‌ كه‌ بر اثر فرورفتگی سطح‌ زمین‌ بین‌ دو گسل‌ موازی‌، به‌ وجود آمده‌ كه‌ در عرف‌ زمین‌شناسی‌ از آنها به‌ درۀ كافتی‌ تعبیر می‌شود. درۀ اردن‌ خود بخش‌ نهایی‌ و شمالی‌ درۀ كافتی‌ معروف‌ و بزرگ‌ شرق‌ افریقاست‌ كه‌ بعد از اردن‌ از طریق‌ خلیج‌ عقبه‌ و دریای‌ احمر و تمام‌ دریاچه‌های‌ افریقای‌ شرقی‌ به‌ اقیانوس‌ هند منتهی‌ می‌شود (بریتانیكا، همانجا). درۀ اردن‌ در اواخر دورۀ پلیستوسن‌ یا در حدود 12 تا 15 هزار سال‌ پیش‌ از این‌ به‌صورت‌ امروزی‌ درآمده‌، و تا آن‌ تاریخ‌ دریاچۀ وسیعی‌ بوده‌ است‌ (گلوك‌، 20-21). دریاچۀ مزبور تمام‌ درۀ فعلی‌ را در بر داشته‌ است‌. این‌ دریاچه‌ 300 كمـ طول‌ داشته‌، و سطح‌ آن‌ 200 متر بالاتر از سطح‌ فعلی‌ بحرالمیت‌ بوده‌ است‌ (بومنت‌، 31-32). در آن‌ زمان‌ این‌ دریاچۀ بزرگ‌ به‌ دو قسمت تقسیم‌ شده‌، و در نتیجه‌ دریاچۀ فعلی‌ طبریه‌ در شمال‌ و بحرالمیت‌ در جنوب‌ را پدید آورده‌ است‌. رود اردن‌ در میان‌ این دو دریاچه‌ جریان‌ پیدا كرده‌، و مسیر خود را در رسوبات‌ باقی‌ مانده‌ از دریاچۀ بزرگ‌ در بستری‌ كه‌ عرض‌ آن‌ از 400 تا 050‘3 متر و عمق آن‌ از 15 تا 60 متر تفاوت‌ می‌كند، حفر كرده‌ است‌. 
به‌ دنبال‌ خشكیدن‌ تدریجی‌ دریاچۀ بزرگ‌ و در نتیجۀ عمل‌ رود اردن‌ در رسوبات‌ نرم‌ این‌ دریاچه‌، پادگانه‌ (تراس‌)های‌ چندی‌ به‌ وجود آمده كه‌ چشم‌اندازهای‌ فعلی‌ درۀ اردن‌ را تشكیل‌ می‌دهد. به‌طوركلی‌ 3 پادگانۀ عمده‌ تشخیص‌ داده‌ شده‌ كه‌ بلندترین‌ آنها حدود 200 متر بالاتر از سطح‌ رودخانه‌ قرار دارد (بریتانیكا، همانجا). پایین‌ترین این پادگانه‌ها از رسوبات‌ مارلی‌ و گچی‌ دریاچۀ بزرگ‌ تشكیل‌ شده‌ كه‌ بخشهایی‌ از آن‌ به‌ هنگام‌ طغیان‌ رود اردن‌، زیرآبهای رودخانه‌ قرار می‌گیرد. رود اردن‌ بستر پیچ‌ در پیچ‌ خود را تا عمق زیادی در این‌ رسوبات‌ كاویده‌ است‌ (گلوك‌، 20). ضخامت‌ این رسوبات در شمال‌ به‌ 50 و در جنوب‌ تا 150 متر می‌رسد و به‌ علت‌ جریان‌ سریع‌ رود اردن‌ و بار زیادی‌ كه‌ این‌ رود از مواد فرسوده‌ همراه‌ دارد، اغلب‌ در حواشی‌ آن‌، تپه‌های‌ ماسه‌ای‌ ایجاد می‌شود كه‌ خود پیچ‌ و خم‌ دار بودن‌ مسیر رودخانه‌ را تشدید می‌كند ( جودائیكا، X/ 193). رود بر اثر پیچ‌ و خمهای‌ متعدد، حدود 100 كمـ فاصلۀ مستقیم‌ بین‌ دو دریاچۀ جلیله‌ و بحرالمیت‌ را در مسیری‌ به‌ طول‌ حدود 200 كمـ طی‌ می‌كند. این‌ پیچ‌ و خمها همچنین‌ موجب‌ شده‌ است‌ كه‌ دریاچه‌های‌ متعددی‌ از نوع‌ شاخ‌ گاوی‌ در طول‌ مسیر رود پدیدار گردد (همانجا). 
سراسر درۀ اردن‌ بین‌ دو بدنۀ دیوار مانند قرار گرفته‌ كه‌ بدنۀ شرقی‌ آن‌ را لبۀ غربی‌ فلات‌ بزرگ‌ عربستان‌ و بدنۀ غربی‌ را مرتفعات‌ طبریه‌، سامره‌ و یهودیه‌ به‌ وجود آورده‌ است‌. در همین‌ بدنه‌هاست كه‌ برون‌ زدگیهای‌ رنگارنگ‌، به‌صورت‌ لایه‌های‌ منظم‌ بازالت‌ و مواد دیگر آتشفشانی‌ سیاه‌ رنگ‌ و سنگهای گچی‌ و آهكی‌، مراحل‌ تكوین‌ طبقات‌ زمین‌شناسی‌ دره‌ را روشن‌ می‌سازد. بدنه‌های‌ رود اردن‌ در طول‌ زمان‌ بارها بر اثر زمین‌لرزه‌ و عوامل‌ دیگر ریزش كرده‌ است‌. ازجمله‌ در سالهای‌ 1267، 1906 و 1927م‌ ریزش بدنه‌ها جریان‌ آب رودخانه‌ را موقتاً قطع‌ كرد و بستر خشك‌ آن را نمایان‌ ساخت‌. داستان‌ عبور قوم‌ بنی‌اسرائیل‌ به‌ رهبری‌ یوشع‌ از رود اردن كه‌ در تورات‌ آمده‌، ممكن‌ است‌ به‌ یكی از موارد مشابه‌ مربوط باشد (كلیر، XIII/ 637).
در چنین‌ شرایط زمین‌شناسی‌ است كه‌ رود اردن‌ با سرعتی‌ كم‌نظیر جریان‌ دارد و با سقوط بیشتر از 1 كمـ در یك‌ فاصلۀ مستقیم‌ 232 كیلومتری‌ (نك‍ : بخش‌ شرایط جغرافیایی‌)، عمق‌ بستر خود را تا آنچنان‌ سطحی‌ كاویده‌ است‌ كه‌ در هیچ‌ جای‌ دیگر زمین‌ دیده‌ نمی‌شود. اهمیت‌ طبیعی‌ رود اردن‌ در این‌ است‌ كه‌ پایین‌ترین‌ نقطۀ پوستۀ زمین‌ را نسبت به‌ سطح‌ دریاهای‌ آزاد كه‌ مبنای‌ اندازه‌گیری‌ پستی‌ و بلندیهای‌ زمین‌ است‌، در بردارد و آن‌ كف‌ بحرالمیت‌ است‌ كه‌ حدود 800 متر پایین‌تر از سطح‌ دریای‌ مدیترانه‌ قرار گرفته‌ است‌، درحالی‌كه‌ سطح‌ این‌ دریاچه‌ را 390 متر پایین‌تر از سطح‌ دریا دانسته‌اند (بومنت‌، 436). این اختلاف سطح‌ 402 متر نیز ذكر شده‌ است‌ (نك‍ : الموسوعة...، 1/ 164). 

شرایط جغرافیایی‌ اردن‌

رود اردن‌ از ناحیه‌ای‌ كه‌ در حدود تقاطع خط 34 درجۀ عرض‌ شمالی‌ و 36 درجۀ طول‌ شرقی‌ قرار دارد، سرچشمه‌ گرفته‌ و تا حدود 31 درجه‌ و 45 دقیقۀ عرض‌ جنوبی‌ كه‌ به‌ بحرالمیت‌ می‌ریزد، به‌ موازات‌ و در فاصلۀ كوتاهی‌ از شرق نصف‌النهار 35 درجه‌ و 30 دقیقه‌ به‌ سمت‌ جنوب‌ جریان‌ دارد (نك‍ : «نقشۀ خطوط...»). سرچشمه‌های‌ اصلی‌ رود اردن‌ در دامنۀ كوههای‌ حرمون‌ در جنوب‌ لبنان‌ و جنوب‌ غربی‌ سوریه‌ كه‌ ارتفاع‌ قلل‌ آن‌ تا 3 هزار متر از سطح‌ دریا می‌رسد، قرار دارد و درنتیجه‌ سرزمینهای‌ جنوب‌ لبنان‌ و جنوب‌ غربی‌ سوریه‌ و شمال‌ فلسطین‌ را باید جزو حوضۀ سرچشمه‌های‌ اردن‌ دانست‌ (هلد، 44). سرچشمه‌های‌ اصلی رود اردن‌ شامل‌ رودخانه‌های‌ حاصبانی‌، بانیاس‌ و دان‌ است‌ كه‌ این‌ 3 در نزدیكی بانیاس‌ به‌ هم‌ پیوسته‌، رود اردن‌ را تشكیل‌ می‌دهند. این‌ رود پس از طی حدود 40 كمـ (طول‌ حاصبانی‌) و جریان‌ به‌ سمت‌ جنوب‌ به‌ باتلاقها و سپس‌ دریاچۀ حوله‌ كه‌ اولین‌ دریاچه‌ در مسیر آن‌ است‌، می‌ریزد (موعد، 36-37؛ «نقشۀ خطوط»). دریاچۀ حوله‌ را بحیرۀ قدس‌ (انصاری‌، 107) و بحر بانیاس‌ (بستانی‌، 9/ 252) نیز نامیده‌اند. وسعت‌ حوضۀ این‌ دریاچه‌ حدود 112 كمـ2 است‌، ولی‌ طول‌ آن‌ از 6 و عرض‌ آن‌ از 5 كمـ تجاوز نمی‌كند («راهنما...»، 30) و ارتفاع‌ آن‌ 70 متر از سطح‌ دریا بالاتر است‌ (همان‌، 21). در عبور از دریاچۀ حوله‌ و باتلاقهای‌ شمالی‌ آن‌، رود اردن‌ در دو مسیر موازی‌ (مسیر غربی‌ به‌ طول‌ 5/ 19 و مسیر شرقی‌ به‌ طول‌ 16 كمـ) كه‌ یك‌ كانال‌ عرضی‌ آنها را به‌ هم‌ می‌پیوندد، جریان‌ دارد. بلندیهای‌ جولان‌ كه‌ از اهمیت‌ سوق‌الجیشی‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌، در مشرق‌ همین‌ قسمت‌ از درۀ اردن‌ واقع‌ است‌ (نك‍ : جودائیكا، X/ 191-192). پیش‌ از ورود به‌ دریاچۀ طبریه‌، رود اردن‌ در طول‌حدود 40 كمـ مرز میان سوریه و فلسطین را تشكیل‌می‌دهد ( كلیر، XIII/ 636).
بعد از دریاچۀ حوله‌ دو شاخۀ رود اردن‌ به‌ هم‌ پیوسته‌، و در بستر عمیقی‌ به‌ طول‌ 16 كمـ به‌ سمت‌ جنوب‌ جریان‌ می‌یابد و به‌ دریاچۀ طبریه‌ می‌ریزد كه‌ در 212 متری‌ زیر سطح‌ دریا قرار دارد (جودائیكا، X/ 192). در این‌ فاصله‌ رود اردن‌ پس‌ از عبور از خط هم‌ سطح‌ دریا در 12 كیلومتری‌ شمال‌ طبریه‌، حدود 290 متر سقوط می‌كند و در نتیجه‌ با سرعتی‌ بسیار و شیبی‌ برابر با 18 متر در كیلومتر یا كمی‌ كمتر از 2٪ جریان‌ دارد. 
دریاچۀ طبریه‌ از دریاچۀ حوله‌ مهم‌تر، بزرگ‌تر و عمیق‌تر است‌. طول این‌ دریاچه‌ 21 و عرض‌ آن‌ 12 كمـ و عمق‌ متوسط آن‌ 230 متر است‌ كه‌ سطح‌ آن‌ ممكن‌ است‌ به‌ اقتضای‌ فصل‌ حدود یك‌ متر از این‌ رقم‌ بالاتر یا پایین‌تر بیفتد («راهنما»، 30). بعد از دریاچۀ طبریه‌ رود اردن‌ با شیب‌ تند و سرعت‌ بسیاری‌ به‌ سمت‌ جنوب‌ جریان‌ پیدا می‌كند و در حدود 100 كمـ فاصلۀ مستقیم‌ بین‌ این‌ دریاچه‌ و بحرالمیت‌ را در مسیری آنچنان‌ پر پیچ‌وخم‌ طی‌ می‌كند كه‌ طول‌ آن‌ به‌ بیشتر از دو برابر فاصلۀ مستقیم‌ افزایش‌ می‌یابد. شیب‌ تند رود اردن‌ از پدیده‌هایی‌ است‌ كه‌ در دیگر رودهای‌ جهان‌ كمتر همانند دارد و اگر تمام‌ طول‌ رود را در نظر بگیریم‌، به‌ این‌ نتیجه‌ می‌رسیم‌ كه‌ فاصلۀ مستقیم‌ بین‌ سرچشمه‌های‌ اصلی‌ آن‌ در دامنه‌های‌ حرمون‌ تا وادی‌ بسیار گرم‌ اریحا كه‌ در ناحیۀ مصبی‌ و پیش‌ از ورود آن‌ به‌ بحرالمیت‌ قرار دارد، 232 كمـ است‌ (هاكس‌، 34) كه‌ در این‌ فاصله‌ آبهای‌ رود اردن‌ از 522 متر بالاتر از سطح‌ دریا تا حدود 400 متر زیر سطح‌ دریا كه‌ ارتفاع‌ سطح‌ بحرالمیت‌ است‌، سقوط می‌كند ( الموسوعة، همانجا). به‌ عبارت‌ دیگر این‌ رود با شیب‌ تندی‌ حدود 4 متر در كیلومتر (به‌طور متوسط) جریان‌ دارد. 
درۀ اردن‌ با اینكه‌ از نظر زمین‌شناسی‌ یك‌ واحد مشخص‌ در نظر گرفته‌ می‌شود، از دیدگاه‌ جغرافیایی‌ به‌ 3 قسمت‌ متمایز تقسیم‌ می‌شود، به‌ این‌ ترتیب‌: 
1. قسمت‌ علیا یا حوضۀ سرچشمه‌ای‌ و دریاچۀ حوله‌ كه‌ حدود یك سوم‌ دره‌ را اشغال‌ كرده‌، و در گذشته‌ سرزمینی‌ باتلاقی‌ پوشیده‌ از نیزارهای‌ پاپیروس‌ و ناحیه‌ای‌ مالاریاخیز بوده‌، ولی‌ امروزه‌ سرزمینی‌ پر نعمت‌ و حاصل‌خیز شده‌ است‌. در این‌ قسمت‌ بجز بخش‌ كوچكی‌ از باتلاقها كه‌ برای‌ حفظ حیات‌ وحش‌ محفوظ اعلام‌ شده‌، بقیۀ باتلاقها را با زهكشی به‌ اراضی‌ زراعتی مبدل‌ ساخته‌اند. 
2. قسمت‌ وسطى‌ كه‌ به‌ نام‌ عمومی‌ غور نامیده‌ شده‌ است‌ و در جنوب‌ دریاچۀ حوله‌ در حدود 100 كمـ از درۀ اردن‌ را در بر می‌گیرد. این‌ بخش‌ از تپه‌های‌ بازالتی‌ (آتشفشانی‌) تشكیل‌ شده‌ است‌ كه‌ رود اردن‌ تنگۀ عمیقی‌ در آن‌ حفر كرده‌، و پس‌ از عبور از مسیر پر پیچ‌ و خم‌ به‌ دریاچۀ طبریه‌ می‌ریزد. در این‌ قسمت‌ عرض درۀ اردن‌ به‌ حدود 14 كمـ تقلیل‌ می‌یابد كه‌ تقریباً برابر عرض‌دریاچۀ طبریه‌ است‌، چنانكه‌ در دو طرف‌ دریاچه‌ فقط فضایی كافی‌ برای‌ دو جاده‌ باقی‌ مانده‌ است‌ («راهنما»، 22-23).
3. قسمت‌ سفلى‌ یعنی‌ فاصلۀ بین‌ دریاچۀ طبریه‌ و بحرالمیت‌ كه‌ در ابتدای‌ آن‌ عرض‌ دره‌ از 5 تا 6 كمـ تجاوز نمی‌كند، ولی‌ به‌ فاصلۀ كمی‌ به‌ دو برابر این‌ مقدار افزایش‌ می‌یابد؛ اما در جنوب‌ وادی‌ ملیح‌ كه‌ در انتهای‌ جنوبی‌ غور واقع‌ است‌، تپه‌ها به‌ همدیگر نزدیك‌ شده‌، كم‌ عرض‌ترین‌ بخش‌ درۀ اردن‌ را به‌ وجود می‌آورند. پس‌ از آن‌ مجدداً پهنای‌ دره‌ به‌ همان‌ 5 تا 6 كم می‌رسد، ولی‌ در مشرق‌ رأس‌ ام‌الخروبه‌، مخصوصاً در ساحل‌ راست‌، یعنی‌ قسمت‌ غربی‌ دوباره‌ افزایش‌ می‌یابد، تا جایی‌ كه‌ در مصب‌ رود اردن‌ و شمال‌ بحرالمیت‌ به‌ 14 كمـ می‌رسد و در همین‌ جاست‌ كه‌ جلگۀ تاریخی‌ و حاصل‌ خیز اریحا قرار دارد 
(همانجا). رود اردن‌ در ورود به‌ بحرالمیت‌ دلتایی‌ به‌ مساحت‌ 5 كمـ2 ایجاد می‌كند. در اینجا رودخانه‌ به‌ دو شاخۀ اصلی‌ تقسیم‌ می‌شود كه‌ بین‌ آنها و پیش‌ از پیوستن‌ به‌ آبهای‌ صاف‌ و نیلگون‌ دریاچۀ باتلاقی‌ به‌ طول‌ 5/ 3 و عرض‌ 5/ 1 كم پدید می‌آید. از آن‌ پس‌ آبهای‌ گل‌ آلود اردن‌ به‌ بحرالمیت‌ ریخته‌، به‌ صورت‌ بادبزنی‌ به‌ شعاع‌ چند كیلومتر روی‌ آبهای‌ سنگین‌ از املاح‌ دریاچه‌ پیش‌ می‌رود و پیش‌ از اینكه‌ با آبهای‌ دریاچه‌ یكی‌ شود، خطوط پیشروی‌ و اختلاف‌ رنگ‌ موجود بین‌ آبهای‌ رودخانه‌ و دریاچه‌ تا 50 كمـ در داخل‌ دریاچه‌ كاملاً مشهود است‌ (جودائیكا، X/ 194).

آب‌ و هوا و پوشش‌ گیاهی‌ طبیعی‌ و حیات‌ حیوانی‌ رود اردن‌

از نظر اقلیمی‌ درۀ اردن‌ مانند بسیاری‌ از نواحی‌ مجاور منطقه‌ دارای‌ آب‌وهوای‌ مدیترانه‌ای‌ است‌ كه‌ از مختصات‌ آن‌ زمستانهای‌ كوتاه‌ و معتدل‌ با باران‌ كم‌ و تابستانهای‌ طولانی‌ و خشك است‌. با اینكه‌ فلاتهای‌ مشرف‌ بر درۀ اردن‌ باران‌ نسبتاً زیادی دریافت می‌كنند، باران‌ سالانۀ درۀ اردن‌ ناچیز است‌ و از حدود 10 سانتی‌متر در نواحی‌ جنوبی‌ و اطراف بحرالمیت‌ تا 40 سانتی‌متر در دریاچۀ طبریه‌ و 60 سانتی‌متر در حوله‌ تفاوت می‌كند، درحالی‌كه‌ كوهستانهای‌ سرچشمۀ رود اردن‌ تا یك‌ متر در سال‌ باران‌ دریافت‌ می‌كنند (كلاوسون‌، 208). در درۀ اردن‌ زمستانها خیلی ملایم‌ و معتدل‌ است و مخصوصاً در بخشهای‌ جنوبی متوسط گرمای‌ سردترین‌ ماه‌ یعنی‌ دی‌ ماه‌ (ژانویه‌) در ناحیۀ حوله‌ 11 درجه‌ است‌ و در اریحا كه‌ در جنوب‌ دره‌ قرار دارد، از 14 درجۀ سانتی‌گراد پایین‌تر نیست‌، اما تابستانهای درۀ اردن‌ بسیار گرم‌ و طاقت‌ فرساست‌، تا حدی‌ كه‌ متوسط گرمای‌ مرداد ماه‌ (ژوئیه‌) در نواحی‌ حوله‌ در شمال‌ 27 درجه و در اطراف اریحا در جنوب ‌32 درجۀ سانتی‌گراد است (بریتانیكا) و برخی‌ بر آنند كه‌ اریحا در بخش‌ جنوبی‌ درۀ اردن‌ گرم‌ترین‌ نقطۀ جهان‌ است‌ (هاكس‌، 33). 
در زمانهای‌ گذشته‌ پادگانه‌های‌ درۀ اردن‌ از جمله‌ سرزمینهای‌ خشك‌ و بی‌آب و علف‌ محسوب‌ می‌شد و پوشش‌ گیاهی‌ طبیعی‌ این منطقه‌ منحصر به‌ نیزارهای‌ انبوه‌ پاپیروس‌، زنبق‌ و دیگر گیاهان آبی‌ در اطراف‌ حوله‌ و حواشی‌ پست‌ رود اردن‌ بود كه‌ در مواقع‌ سیلابی زیرآب‌ قرار می‌گرفت‌، ولی‌ از 1950م‌ به‌ بعد كه‌ طرحهای مفصل‌ آبیاری‌ و كشاورزی در سراسر دره‌ اجرا شده‌، چشم‌انداز جغرافیایی‌ تفاوت‌ فاحشی از نظر فراوانی‌ مزارع‌ سبز و باغهای‌ میوه‌ مخصوصاً مركبات و موز و امثال‌ آن‌ پیدا كرده‌ است‌. در بیشه‌ها و جنگلهای‌ حاشیۀ رود اردن‌ حیواناتی‌ مانند شغال‌، روباه‌، خوك‌ وحشی‌ و پرندگانی‌ مانند انواع‌ حواصیل‌، مرغ‌ ماهی‌خوار و چلچلۀ آبی فراوان وجود دارند كه‌ امروزه‌ بیشتر در بخشهای‌ حفاظت‌شده‌ زادوولد می‌كنند. در رودخانه‌های‌ سرچشمه‌ای‌ و در شاخه‌های دور از رود اصلی‌ و شعب اردن‌ انواع‌ ماهی‌ دیده‌ می‌شود، ولی‌ در رودخانۀ اصلی‌ پس‌ از خروج‌ از طبریه‌، به‌ علت‌ آلودگی‌ شدید ناشی‌ از فراوانی‌ املاح‌ از شمار ماهیها كاسته‌ می‌شود، تا جایی‌ كه‌ در بحرالمیت‌ به‌ همان‌ علت‌ هیچ‌ موجود زنده‌ای‌ دیده‌ نمی‌شود. 

هیدروگرافی‌ رود اردن‌

وسعت‌ حوضۀ رود اردن‌ 335‘16 كمـ2 است‌ كه‌ 600‘13 كمـ2 آن‌ در جنوب‌ طبریه‌ واقع‌ است‌. از این‌ رقم‌ 600‘11 كمـ 2 در سمت مشرق‌،یعنی‌ در كشور اردن‌ و 2 هزار كمـ2 دیگر در سمت‌ مغرب‌ قرار دارد كه‌ فعلاً در تصرف‌ اسرائیل‌ است‌. حوضۀ اردن‌ از نظر هیدروگرافی‌ یك‌ حوضۀ نامتقارن‌ است‌، زیرا خط مقسم‌ المیاه‌ غربی بین‌ این‌ حوضه‌ و حوضۀ دریای‌ مدیترانه‌ در فاصلۀ كوتاهی‌ با بستر رودخانه‌ قرار دارد. درحالی‌كه‌ مقسم‌ المیاه‌ شرقی كه‌ آبهای‌ اردن‌ را از انهار فصلی‌ فلات‌ عربستان‌ جدا می‌كند، با محور جریان‌ رود اردن‌ فاصلۀ بسیاری‌ دارد (جودائیكا، X/ 192). از خواص‌ عمومی‌ حوضۀ اردن‌ این‌ است‌ كه‌ چون‌ قسمت‌ عمدۀ آب‌ این‌ رود از ریزشهای‌ مستقیم‌ باران‌ تأمین‌ می‌شود، رود اردن‌ از رودهای كم‌آبی‌ است كه‌ بین‌ جریان‌ آن‌ در فصول‌ بارانی‌ و ماههای‌ خشك‌ تفاوت‌ فاحشی‌ وجود دارد. 
از مشخصات دیگر آب‌شناسی‌ رود اردن‌ تبخیر فراوان‌ آن‌ است‌ كه‌ عامل‌ بزرگی‌ در هدر رفتن‌ آب‌ موجود به‌ شمار می‌آید، ولی‌ اطلاع‌ دقیقی‌ از كم‌وكیف‌ آن‌ در دست‌ نیست‌. دربارۀ وجود تبخیر فراوان‌ همین‌ بس كه‌ بنابر اندازه‌گیریهای‌ به‌ عمل‌ آمده‌، روزانه‌ 300‘1 میلیون‌ گالن‌ آب‌ اردن‌ وارد بحرالمیت‌ می‌شود (EI1, VIII/ 1029)، بی‌آنكه‌ محل‌ خروجی‌ برای‌ آب‌ این‌ دریاچه‌ وجود داشته‌ باشد و تغییری بجز نوسانات‌ مختصر فصلی‌ در سطح‌ آب‌ آن‌ مشاهده شود. این امر مؤید این‌ فرضیه‌ است‌ كه‌ هر روز معادل‌ آبی‌ كه‌ به‌ بحرالمیت‌ می‌ریزد، از سطح‌ آن‌ تبخیر می‌شود و وجود چنین‌ تبخیری‌ را دربارۀ تمام‌ قسمتهای‌ درۀ اردن‌ باید یك‌ واقعیت‌ غیرقابل‌ توجه‌ دانست‌. 
مهم‌ترین‌ و طولانی‌ترین‌ رود سرچشمه‌ای‌ اردن‌، حاصبانی‌ است‌ كه‌ آن‌ را عین‌ فرّار نیز می‌نامند و از حوض‌ و چشمۀ كم‌عمقی‌ در دامنۀ كوه‌ حرمون‌ در جنوب‌ لبنان‌ و در ارتفاع‌ 550 متر از سطح‌ دریا كه‌ به‌ مسافت‌ 20 كمـ در شمال‌ تل‌القاضی‌ قرار گرفته‌، آغاز می‌شود و پس‌ از دریافت‌ آبهای‌ دو نهر دیگر كه‌ از كوههای‌ شرقی‌ جاری‌ می‌شوند، به‌ مسافت‌ حدود 15 كمـ در وادی‌ بسیار زیبایی‌ جریان‌ می‌یابد و پس‌ از پیمودن‌ حدود 11 كمـ ، در نیزار حوله‌ داخل‌ می‌شود. طول‌ این‌ نیزار یا باتلاق‌ پاپیروس‌ حدود 12 كمـ است‌ كه‌ حاصبانی‌ از آن‌ گذشته‌، به‌ آبهای‌ صاف‌ دریاچۀ حوله‌ منتهی‌ می‌شود. این‌ سرشاخه‌ در طول‌ سال‌ حدود 152 میلیون‌ مـ3 آب به‌ رود اردن‌ می‌ریزد كه‌ 37٪ آن‌ را سیلابها تشكیل‌ می‌دهد (جودائیكا، همانجا؛ هاكس‌، 33).