ارساری

اِرْساری‌، یكی از قبیله‌های بزرگ‌ تركمن‌ كه‌ در منطقۀ وسیعی میان ساحل چپ آمودریا (جیحون‌) از بخارا تا بلخ‌ و افغانستان‌ پراكنده‌اند. 
ابوالغازی‌ بهادرخان مؤلف‌ كتابهای‌ شجرة تراكمه‌ و شجرة ترك‌ كه آثارش مهم‌ترین مأخذ دراین‌زمینه هستند، ارساریها را از سالورها (نك‍ : سومر، 344) می‌داند كه‌ آنان‌ نیز خود به‌ قبیله‌های‌ اوغوز منسوبند (همو، 208,140)، اما برخی‌ دیگر از محققان‌ ایشان را منسوب‌ به‌ تیرۀ یازر اوغوز دانسته‌اند (نك‍ : 670/ (2)IA, XII). كلمۀ ارساری‌ به‌ صورتهای ایرساری‌ (ابوالغازی‌، 206، جم‍ ؛ مروی‌، 2/ 627، 3/ 1134) و ارزاری (وامبری‌، 304) نیز آمده است‌. به‌ روایتی ارساری‌ بیك‌ ــ كه این قبیله‌ نام‌ خود را از او گرفته‌ ــ نوۀ بزرگ اوغورجیك‌ آلپ از نسل سالوریان‌ است كه‌ پس‌ از جنگ با بایندر از عراق به منقشلاق در تركستان آمد (EI2, S, 280). احتمالاً وی‌ شخصیتی‌ تاریخی‌ است‌ (همان‌، 281).
ارساریها در سده‌های‌ 10 و 11ق در اطراف ابوالخان‌ (بالخان‌) زندگی می‌كردند و از تابعان‌ و خراج‌گزاران‌ صفیان‌ (سفیان‌) خان‌ بودند كه‌ در نواحی منقشلاق‌ و اورگنج‌ فرمانروایی داشت‌ (ابوالغازی‌، همانجا) و مالیات‌ و زكات‌ خود را توسط مأمورانی‌ كه‌ «برات‌دار» خوانده می‌شدند، به‌ سفیان‌ خان‌ می‌پرداختند (همو، 207). ارساریها بعد از چندی‌ از دادن‌ زكات‌ و مالیات‌ خودداری‌ كردند (همو، 206). به‌ همین سبب‌ سفیان‌خان‌ آنان‌ و متحدانشان‌، سالورهای‌ خراسان را مورد حمله قرار داد (همو، 208 و بعد). 
ارساریها پس‌ از مهاجرت‌ از منقشلاق مدتی نیز تابع‌ امیر بخارا بودند (وامبری‌، همانجا) و در طول سدۀ 11ق‌ در رویدادهای‌ سیاسی خانات‌ خیوه‌ نقشی‌ مهم‌ داشتند (EI2, S؛ همانجا) و سپس‌ در فرصتهای مناسب‌ همراه‌ دیگر قبایل‌ تركمن‌، مانند تكه‌، یموت‌ و جز آنها ــ در دورۀ نادرشاه‌ ــ شهرهای ابیورد، سرخس‌، نسا و دیگر نواحی‌ خراسان‌ را مورد حمله‌ قرار می‌دادند (مروی‌، 1/ 160). 
این قبیله‌ كه‌ جمعیت‌ آنان‌ را از 50 هزار تا 100 هزار خانوار نوشته‌اند، به‌ كشاورزی‌ اشتغال‌ دارند و به‌ 5 طایفۀ بزرگ‌: اولوتپه‌ (اولوق‌)، گونش‌، ا¸لاجا، بكائول و كارائول‌ تقسیم‌ می‌شوند ، IA)، همانجا). 

مآخذ

ابوالغازی‌ بهادرخان‌، شجرۀ ترك‌، به‌كوشش‌ دمزون‌، پترزبورگ‌، 1287ق‌/ 1871م‌؛ مروی‌، محمدكاظم‌، عالم‌آرای‌ نادری‌، به‌كوشش‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌، 1364ش‌؛ وامبری‌، آرمینیوس‌، سیاحت‌ درویشی‌ دروغین‌ در خانات‌ آسیای‌ میانه‌، ترجمۀ فتحعلی‌ خواجه‌ نوریان‌، تهران‌، 1365ش‌؛ نیز: 

EI2, S; IA; Sūmer, F., Oğuzlar (Türkmenler), Ankara, 1972. 
علی‌اكبر دیانت‌