اردل

اَرْدَل‌، شهر و شهرستانی‌ به‌ همین‌ نام‌ در استان‌ چهارمحال‌ و بختیاری‌. این‌ نام‌ در برخی‌ متون‌ ترجمه‌ شده‌ به‌ فارسی‌، سهواً به‌صورت‌ آردال‌ (كرزن‌، 2/ 362) و آردل‌ (دوراند، 70) آمده‌ است‌. شوارتس‌ احتمال‌ می‌دهد كه‌ این‌ نام‌ با اردوان‌ ارتباط داشته‌ باشد (ص‌ 660، حاشیۀ 12). 

شهرستان‌ اردل‌

یكی از شهرستانهای‌ پنجگانۀ استان‌ چهارمحال‌ و بختیاری‌ كه‌ از دو بخش‌ مركزی‌ و میانكوه‌ و 6 دهستان‌ تشكیل‌ شده‌ است‌ و یك‌ نقطۀ شهری‌ و 152 آبادی‌ دارای‌ سكنه‌ را در خود جای‌ داده‌ است‌ ( آمارنامه‌...، 6؛ فرهنگ‌ آبادیها...، 4). اردل‌ از شمال‌ به‌ شهرستان‌ فارسان‌، از شرق‌ به‌ شهرستان‌ بروجن‌، از غرب‌ به‌ شهرستان‌ ایذه‌ و از جنوب‌ به‌ شهرستان‌ لردگان‌ محدود است‌ ( آمارنامه‌، ده‌). 
شهرستان‌ اردل‌ از دو بخش‌ كوهستانی‌ و دشتی‌ تشكیل‌ شده‌ است‌. كوههای‌ آن‌ كه‌ عمدتاً جهتی‌ غربی‌ ـ شرقی‌ دارند، قسمتهای‌ شمالی، شمال‌ غربی‌، غرب‌، جنوب‌ غربی‌ و مركز شهرستان‌ را دربر گرفته‌اند. بلندترین‌ و معروف‌ترین‌ كوههای‌ اردل‌ اینهاست‌: زردكوه‌، كوه‌ هفت‌ تنان‌، كوه‌ ریك‌، كوه‌ چولی‌ و كوه‌ سبزو (فرهنگ‌ جغرافیایی‌...، 10). به‌ سبب‌ همین‌ ارتفاعات‌، آب‌ و هوای‌ این شهرستان‌ متنوع‌ است‌: در قسمتهای‌ كوهستانی‌ تابستانها نسبتاً معتدل و زمستانها بسیار سرد است‌، حال‌ آنكه‌ هوای‌ دشت‌ گرمسیری‌ است‌ (همانجا). 
ازآنجاكه‌ سرچشمۀ رودخانه‌های‌ ناحیه‌ای‌ از جمله‌ لردگان‌ و آب‌ بازُفت در اردل‌ و یا نزدیكی‌ آن‌ قرار دارد (گاوبه‌، 247)، آبهای‌ سطحی‌ در این‌ ناحیه‌ از اهمیتی‌ خاص‌ برخوردار است‌، حال‌ آنكه‌ بهره‌برداری‌ از آبهای‌ زیرزمینی‌، به‌ سبب‌ محدودیتهای‌ موجود، چندان‌ مورد توجه‌ نیست‌ (جغرافیا...، 1/ 542). مهم‌ترین‌ رودخانۀ ناحیۀ اردل‌ رود كوهرنگ‌ است‌ كه‌ از دامنۀ كوههای‌ بختیاری‌ سرچشمه‌ گرفته‌، با پیچ‌ و خم‌ بسیار به‌ سمت‌ جنوب‌ شرقی‌ جریان‌ می‌یابد. رودهای‌ فرعی‌ آب‌ میزوج‌، آب‌ سبزكوه‌، دیناران‌ و رودهای‌ محلی‌ دیگر به‌ كوهرنگ‌ ملحق‌ می‌شوند. این‌ رود سپس‌ به‌ لردگان‌ پیوسته‌، رودخانۀ شالو را تشكیل‌ می‌دهد و به‌ سوی‌ شوشتر و اهواز جریان‌ می‌یابد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا؛ نیز نك‍ : بیشاپ‌، 214). 
ناحیۀ اردل‌ از لحاظ پوشش‌ گیاهی‌ دارای‌ تنوع‌ قابل‌ توجهی‌ است‌. بلندیهای این ناحیه‌ غالباً پوشیده‌ از جنگل است‌. قطع‌ درختان‌ جنگلی‌، به‌ علل مختلف در گذر زمان‌، موجب تخریب‌ پوشش‌ مزبور در این‌ ناحیه‌ شده است‌، تا جایی كه‌ در حال‌ حاضر تنها برخی‌ نقاط از جمله‌ دامنه‌های‌ سبزكوه‌ بقایای‌ پوشش‌ جنگلی‌ را در خود محفوظ داشته‌اند (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا؛ دوراند، 84)؛ بقایای‌ جنگلی‌ عمدتاً به‌ صورت‌ درختچه‌های‌ كم‌ و بیش‌ متراكم‌ دیده‌ می‌شوند (جغرافیا، 1/ 545). سطح‌ اراضی‌ جنگلی‌ اردل‌ را كه‌ بیشتر از درختان‌ بلوط، بادام‌ كوهی‌ و در برخی‌ نقاط انجیر تشكیل شده‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا)، 104 هزار هكتار برآورد كرده‌اند. حوزه‌های‌ عمدۀ جنگلی‌ این ناحیه، شامل‌ دینارون‌، دورَك‌، شلیل‌، دوپلان‌، سرخون‌، گندمكار و شیاسی است‌ (جغرافیا، 1/ 546). 
در دامنه‌های كوهستانی‌ این‌ ناحیه‌ گیاهانی‌ ازجمله‌ ترۀ كوهی‌، بن سرخ‌، اندون‌، گلیز، اندشت‌، شنگ‌ و موچه‌ فراوان‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا)؛ دوراند به‌ هنگام‌ سفر در این‌ ناحیه‌، آنجا را پوشیده‌ از گل‌ و نوعی‌ زعفران‌ (؟) زردرنگ‌ و زیبا معرفی‌ می‌كند (ص‌ 72-73). در مقابل‌، دشت‌ اردل‌ كه‌ وسیع‌ و حاصل‌خیز است‌، عاری‌ از پوشش‌ طبیعی‌ درختی‌ است‌ (بیشاپ‌، همانجا). 
در 1365ش‌ محدودۀ شهرستان‌ اردل‌ 189‘10 خانوار (730‘60 نفر) جمعیت‌ داشت‌ كه‌ از آن‌ میان‌ 1/ 7 درصد در شهر اردل‌ و مابقی (9/ 92 درصد) در روستاهای‌ این‌ شهرستان‌ زندگی‌ می‌كردند (سرشماری‌...، 15). مطابق‌ همین‌ آمار، شهرستان‌ اردل‌ شامل‌ 152 آبادی روستایی‌ دارای‌ سكنه‌ است‌ كه‌ 61٪ از آنها از آبادیهای‌ كوچك كشور به‌ شمار آمده‌اند و دارای‌ جمعیتی‌ كمتر از 50 خانوار هستند (فرهنگ‌ آبادیها، 4). علاوه‌ بر این‌، شمار قابل‌ توجهی ازآبادیهای‌ این‌ شهرستان‌ غالباً به‌ صورت‌ مزرعه‌ (بدون‌ سكنه‌) مورد بهره‌برداری‌ قرار می‌گیرد (همان‌، 24- 25). 
فعالیت اقتصادی‌ در آبادیهای‌ این شهرستان به ترتیب‌ كشاورزی‌، دامداری‌ و باغداری‌ است‌ ( فرهنگ‌ روستایی‌، 1365ش‌، 18). شمار دام‌ در این‌ آبادیها 068‘199 رأس‌ گوسفند و بز و 330‘20 رأس‌ گاو برآورد شده‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 15). منابع‌ اصلی‌ آب روستاهای‌ اردل‌ بیشتر چشمه‌های‌ متعدد این‌ شهرستان است (فرهنگ‌ روستایی‌، 1367ش‌، 786-787). كوچندگان‌ ناحیۀ اردل‌ بالغ‌ بر 868‘5 خانوار است كه‌ 386‘4 خانوار عشایر ییلاقی‌ و 482‘1خانوار عشایر قشلاقی‌ است‌ (جمعیت‌...، 28). 
مطابق آخرین‌ سرشماری‌ كشور (1370ش‌)، جمعیت‌ شهرستان‌ اردل‌ 659‘67 نفر ( 677‘10 خانوار) است‌ كه‌ از آن‌ میان‌ 1/ 52 درصد (232‘35 نفر) مرد و 9/ 47 درصد ( 427‘32 نفر) زن‌ هستند. نسبت‌ جنسی بر این‌ اساس‌ 6/ 108 (مرد در برابر 100 زن‌) است‌ (نتایج عمومی‌...، 10). مطابق‌ همین‌ آمار، 9/ 7 درصد (326‘5 نفر) از این عده‌ در تنها نقطۀ شهری‌ این‌ شهرستان‌ و 3/ 86 درصد یعنی‌ 408‘58 نفر در نقاط روستایی‌ ساكن هستند و 8/ 5 درصد مابقی‌ نیز به‌ عنوان‌ جمعیت‌ كوچنده‌ ثبت‌ شده‌اند (همانجا؛ آمارنامه‌، 14). بر همین‌ اساس‌، بعد خانوار شهری‌ و روستایی‌ این‌ شهرستان‌ به‌ترتیب‌ 1/ 6 و 3/ 6 است‌. این‌ مقدار در میان‌ كوچندگان‌ به‌ 7 نفر می‌رسد (همانجا). زبان‌ اهالی‌ شهرستان‌ اردل‌ فارسی‌ (با گویش‌ لری) و مذهب آنان‌ شیعۀ دوازده‌ امامی‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا).
مكانهای زیارتی‌ این‌ شهرستان‌، بجز زیارتگاه‌ باباشیخ‌ در شهر اردل‌، اینهاست‌: تخته‌ چوب‌، امام‌زاده‌ چهراز، امام‌زاده‌ درویشان‌ و دوازده‌ امام‌ (نیكزاد، 546). قلعه‌های‌ بسیاری‌ در این‌ شهرستان‌ وجود دارد كه‌ از میان‌ آنها صمصامی‌ و تل‌ را می‌توان‌ برشمرد (همانجا). 

شهر اردل‌

این‌ شهر با مساحت‌ 3/ 1 كمـ 2 در ◦50 و ′39 طول‌ شرقی‌ و◦ 31 و′ 58 عرض‌ شمالی‌ و در فاصلۀ 102 كیلومتری‌ از مركز استان‌ (شهركرد) قرار دارد (شناسنامه‌...، 17). شهر اردل‌ در دامنه‌ و در پای‌ قلعه‌ای‌ قدیمی‌ واقع‌ شده‌، و در گذشته‌ حصاری‌ گرداگرد خود داشته‌ است‌ (بیشاپ‌، 215). ارتفاع‌ این‌ شهر از سطح‌ دریا 740‘1 متر و 300 متر پایین‌تر از شهركرد است‌. با توجه‌ به‌ كوهستانی‌ بودن‌ این‌ شهر، آب‌ و هوای آن‌ معتدل‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا). 
اردل‌ به‌طور سنتی‌ یكی‌ از 3 قلعۀ بزرگ‌ بختیاری‌ و از لحاظ دفاعی مهم‌ترین‌ آنها به‌ شمار می‌رفته‌ است‌. این‌ قلعه‌ همچون‌ قلعه‌های همانند خود چهارگوش‌ ساخته‌ شده‌، و در آن‌ چند سوراخ‌ برای‌ تیراندازی‌ تعبیه‌ شده‌ بود (مكبن‌ روز، 127، 130). بیشاپ‌ در گزارش‌ خود این‌ قلعه‌ را در حد كاروان‌سرایی‌ درجه‌ دو به‌شمار می‌آورد كه‌ از دو طبقه‌ و حیاط وسیعی‌ كه‌ در اطراف‌ آن‌ شماری‌ اصطبل‌ و انبار قرار داشته‌، تشكیل شده‌ است‌ (همانجا). دهلیزهایی‌ قسمت‌ بیرونی‌ را به‌ قسمت‌ اندرونی كه‌ محل‌ اقامت‌ افراد خانوادۀ ایلخانی‌ بختیاری‌ بوده‌، متصل‌ می‌ساخته‌ است‌. همو، نیز از برجی‌ چهارگوش‌ در انتهای‌ قلعه‌ خبر می‌دهد (همانجا)؛ كرزن‌ در بازدید خود از اردل‌، خبر داده‌ كه‌ برج‌ در معرض‌ ویرانی‌ است‌ (2/ 362). 
اردل‌ به‌ عنوان‌ خان‌ نشین‌، پیوسته‌ مركز ییلاقی كوچندگان‌ هفت لنگ‌ بختیاری‌ به‌شمار آمده‌ است‌ («راهنما...»، 373؛ ویلسن‌، 249؛ گارثویت‌، 35؛ كرزن‌، همانجا). اسكندر عكاشه‌ در تاریخ‌ ایل‌ بختیاری‌ اردل‌ را به‌ عنوان‌ محل‌ اقامت‌ ایل‌ بیگی‌ (ص‌ 196، 216) و همچنین‌ ایلخانی‌ (ص‌ 265، 301) ذكر می‌كند. 
اردل‌ در مسیر یكی‌ از ایل‌راههای‌ مهم‌ بختیاری‌ به‌ نام‌ دسپارت‌ (كریمی‌، 251) یا دزپارت‌ و دسبارد (خسروی‌، 29) قرار گرفته‌ است؛ مسیر این ایل‌ راه‌ از گرمسیر به‌ سردسیر و از مسجد سلیمان‌ تا چغاخور از ایذه‌، دینه‌راك‌، سرپل‌ شالو، دهدز، بریدبلند، پل مروارید، هلیساد، دوپولون‌ و اردل‌ می‌گذرد (كریمی‌، همانجا). 
بیشاپ‌ این‌ راه‌ را جادۀ كاروان‌ رو شوشتر می‌نامد و فاصلۀ اردل‌ تا اصفهان‌ را حدود 137 كمـ و فاصلۀ آن‌ تا شوشتر را حدود 322 كمـ می‌داند (ص‌ 214-215). قدمت این‌ ایل‌ راه‌ به‌ دورۀ اشكانی‌ می‌رسد (خسروی‌، همانجا). در اواخر سدۀ گذشتۀ میلادی‌ این‌ راه‌ به‌ جادۀ لنج‌ (لینچ‌) معروف‌ شد؛ در واقع‌ در 1898م‌ برادران‌ لینچ‌ با پرداخت‌ وام‌ 500‘5 لیره‌ای‌ خود به‌ خوانین‌ منطقه‌، این‌ راه‌ را تعریض و بازسازی‌ كردند كه‌ در 1899م‌ مورد استفاده‌ قرار گرفت‌ (خسروی‌، 29-30). این مسیر به‌طور سنتی ایل‌راه‌ طوایف‌ راكی‌، سادات‌، زراسوند، چهرازی‌، چهاربری‌، مشایخ‌، اورك‌، عالی‌محمودی‌، سرقلی‌، نوروزی‌، گله‌داران‌ شهركردی‌ و بلداجی‌ بوده‌ است‌ (همانجا). مسلماً راههای‌ دیگری‌ نیز اردل‌ را به‌ سایر نقاط متصل‌ می‌كرده‌ است‌. كرزن‌ از وجود راه‌ دیگری‌ از بهبهان‌ به‌ اردل‌ و اصفهان یاد می‌كند و فاصلۀ آن‌ تا اردل‌ را حدود 426 كمـ بر می‌شمارد (2/ 483؛ اقتداری‌، 3/ 502؛ قس‌: گاوبه‌، 223-224). 
اردل‌ در زمان‌ ناصرالدین‌ شاه‌ دارای‌ 80 خانوار جمعیت‌ بود (اعتمادالسلطنه‌، 1/ 1951). باید توجه‌ داشت‌ كه‌ به‌ سبب‌ ییلاقی‌ بودن‌ این‌ محل‌، جمعیت‌ آن‌ در فصول‌ مختلف‌، متفاوت‌ بوده‌ است‌. در كتاب‌ آبادان‌... كه‌ سهواً اردل‌ به‌ عنوان‌ دو محل‌ متفاوت‌ مورد بررسی‌ قرار گرفته‌، بر اساس‌ داده‌های‌ 1905م‌ دهكده‌ای‌ به‌ شمار آمده‌ كه‌ حدود 400 (نفر یا خانوار؟) جمعیت‌ داشته‌ كه‌ در ماههای‌ زمستان‌ این‌ جمعیت نقصان‌ می‌یافته‌است‌ (ص‌ 58)؛ نیز در جای دیگر كتاب جمعیت‌ این شهر 803‘1 نفر آمده‌ است‌ (ص‌ 57). مطابق‌ آمار نسبتاً دقیق‌تر، اردل‌ در حدود سال‌ 1320ش‌ نزدیك‌ به‌ 500‘1 نفر جمعیت‌ داشته‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، 11) كه‌ در 1363ش‌ به‌ حدود 3 هزار نفر (630 خانوار) رسید (شناسنامه‌، 18). 
شهر اردل‌ در سرشماری‌ عمومی‌ 1365ش‌ دارای‌ 759 خانوار معمولی‌ ( 164‘4 نفر) و یك‌ خانوار دسته‌ جمعی‌ (167 مرد) بود. بر این‌ اساس‌، نسبت‌ جنسی‌ آن‌ برابر 116 مرد در برابر 100 زن‌ بوده‌ است‌ (سرشماری‌، 18). مطابق‌ همین‌ داده‌ها، اردل‌ دارای‌ جمعیتی جوان‌ است‌، تا جایی‌ كه‌ 52٪ از ساكنان‌ آن‌ ( 249‘2 نفر) كمتر از 15 سال‌ دارند (همانجا). علاوه‌ بر این‌، تنها 1/ 23 درصد از جمعیت‌ 10 ساله‌ به‌ بالا شاغل‌ هستند كه‌ این‌ نسبت‌ بیانگر بار تكفل‌ نسبتاً بسیار در میان‌ خانوارهای‌ آن‌ است‌ (همانجا). 
از لحاظ فعالیت‌ اقتصادی‌، شهر اردل‌ وابسته‌ به‌ كشاورزی‌، گله‌داری‌ و صنایع‌ دستی‌ (گلیم‌ و قالی‌بافی‌) است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا)، تا جایی‌ كه‌ 53٪ از شاغلان‌ این‌ شهر در گروه‌ فعالیتهای‌ بخش‌ اول‌ مشغول‌ بوده‌اند (سرشماری‌، همانجا). مطابق‌ داده‌های‌ موجود، اردل‌ دارای‌ 375‘4 هكتار زمین‌ زراعی‌ است‌ كه‌ حدود 10٪ از آن‌ (442 هكتار) به‌ صورت‌ آبی‌ مورد استفاده‌ است‌ (فرهنگ‌ اقتصادی‌...، 1). 
شهر اردل‌ به عنوان‌ یكی‌ از معدود مراكز شهری‌ این‌ منطقۀ عشایری‌، در سالهای اخیر بخشی‌ از جمعیت‌ پیرامونی‌ خود را جذب‌ كرده‌ است‌، تا جایی كه‌ در 1365ش‌ حدود 12٪ از جمعیت‌ آن‌ متولد سایر نقاط بوده‌اند (سرشماری‌، همانجا). اردل‌ تنها نقطۀ شهری‌ شهرستان‌ اردل‌ است كه‌ مطابق‌ آخرین‌ سرشماری‌ عمومی‌ (1370ش‌) 326‘5 نفر جمعیت‌ دارد (نتایج‌ عمومی‌، 10). 

چنانكه‌ گفته‌ شد، زیارتگاهی‌ به‌ نام‌ باباشیخ‌ در اردل‌ وجود دارد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا؛ بیشاپ‌، 215). علاوه‌ بر این‌ به‌ سبب‌ مقبرۀ امامقلی خان‌ حاج‌ ایلخانی‌ بختیاری‌، این‌ شهر مورد احترام‌ بختیاریهاست‌ (كریمی‌، 214). 

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ چهارمحال‌ و بختیاری‌ (1371ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1372ش‌؛ اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مرآةالبلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1367ش‌؛ اقتداری‌، احمد، خوزستان‌ و كهگیلویه‌ و ممسنی‌، تهران‌، 1359ش‌؛ بیشاپ‌، ایزابلا، «از كتاب‌ سفر به‌ ایران‌ و كردستان‌»، سیری‌ در قلمرو بختیاری‌ و عشایر بومی‌ خوزستان‌، ترجمۀ مهراب‌ امیری‌، تهران‌، 1371ش‌؛ جغرافیای كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1364ش‌؛ جمعیت‌ عشایری‌ دهستانها (كل‌ كشور)، سرشماری‌ اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ عشایر كوچنده‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1366ش‌؛ خسروی‌، عبدالعلی‌، تاریخ‌ و فرهنگ‌ بختیاری‌، اصفهان‌، 1372ش‌؛ دوراند، سفرنامه‌، ترجمۀ علی‌ محمد ساكی‌، خرم‌آباد، 1346ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ بروجن‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ شناسنامۀ شهرهای‌ كشور (1364ش‌)، استان‌ چهار محال‌ و بختیاری‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1365ش‌؛ عكاشه‌، اسكندر، تاریخ‌ ایل‌ بختیاری‌، تهران‌، 1365ش‌؛ فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ بروجن، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ چهار محال‌ و بختیاری‌، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ دهم‌ (اصفهان‌)، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، 1332ش‌؛ فرهنگ‌ روستایی‌ (1365ش‌)، استان‌ چهارمحال‌ و بختیاری‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فرهنگ‌ روستایی‌، سرشماری‌ عمومی‌ كشاورزی‌ (1367ش‌)، كل‌ كشور، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1370ش‌؛ كرزن‌، جرج‌ ن‌.، ایران‌ و قضیۀ ایران‌، ترجمۀ وحید مازندرانی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ كریمی‌، اصغر، سفر به‌ دیار بختیاری‌، تهران‌، 1368ش‌؛ گارثویت‌، ج‌. ر.، تاریخ‌ سیاسی‌، اجتماعی‌ بختیاری‌، ترجمۀ مهراب‌ امیری‌، تهران‌، 1373ش‌؛ گاوبه‌، هاینتس‌، ارجان‌ و كهگیلویه‌، ترجمۀ سعید فرهودی‌، به‌ كوشش‌ احمد اقتداری‌، تهران‌، 1359ش‌؛ مكبن‌ روز، الیزابت‌، بامن‌ به‌ سرزمین‌ بختیاری‌ بیایید، ترجمۀ مهراب‌ امیری‌، تهران‌، 1373ش‌؛ نتایج‌ عمومی‌ آمارگیری‌ (1370ش‌)، استان‌ چهارمحال‌ و بختیاری‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1372ش‌؛ نیكزاد امیرحسینی‌، كریم‌، شناخت‌ سرزمین‌ بختیاری‌، اصفهان‌، 1354ش‌؛ ویلسن‌، سفرنامه‌، ترجمۀ حسین‌ سعادت‌ نوری‌، تهران‌، 1363ش‌؛ نیز: 

Abadan and Southwestern Iran, ed. L. W. Adamec, Graz, 1989; The Middle East Intelligence Handbooks (Persia), London, 1984; Schwarz, P., Iran im Mittelalter, Hildesheim, 1969. 
عباس‌ سعیدی‌