ارس

اَرَس‌، رودی‌ است‌ كه‌ از تركیه‌ سرچشمه‌ می‌گیرد و ضمن‌ گذر از مناطق‌ كوهستانی‌ آرارات‌ و مرز جمهوریهای‌ ارمنستان‌ و آذربایجان‌ با جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، به‌ دریای‌ خزر می‌ریزد. 
در نوشته‌های مربوط به‌ یونان‌ و رم‌ باستان‌، نام‌ ارس‌ به‌ صورت‌ آراكسس‌ (هرودت‌، 75؛ ارسطو، 95؛ استرابُن‌، V/ 321؛ دیودروس‌...، و درنوشته‌های‌ متأخر به صورت ارکس آمده است (WNGD, 64؛ رینو، 76؛ مایر، II/ 484؛ لاروس‌ بزرگ‌). نوشتۀ هرودت دربارۀ رود ارس‌ تا اندازه‌ای‌ آشفته‌ است‌. به‌ نوشتۀ او ارس از سرزمین ماتیانیان سرچشمه‌ می‌گیرد و در جهت مطلع‌ خورشید به‌ دریای‌ خزر می‌ریزد و دارای‌ 40 شاخه‌ است‌. از نوشتۀ وی گاه‌ چنین‌ بر می‌آید كه‌ آراكسس‌ با آمودریا (جیحون‌) خلط شده است‌؛ ولی‌ نكته‌ای كه‌ به‌ شناختن‌ درست‌ آن‌ یاری‌ می‌دهد، مطالب‌ او دربارۀ گذر آن رود از سرزمین‌ ماتیانی‌ است‌، زیرا به‌ احتمال‌ قوی‌ ماتیانیان‌ در مغرب‌ دریاچۀ ارومیه‌ و درۀ ارس‌ سكنى داشته‌اند (دیاكونوف، 339). استرابن‌ با دقت‌ بیشتری‌ از ارس‌ یاد كرده‌، و گذرگاه‌ آن را در محدودۀ آلبانیای‌ قفقاز و ارمنستان‌ نوشته‌ است‌ (V/ 187, 225, 327, 335 جم‍‌). 
در مآخذ كهن‌ ارمنی‌ نام‌ رود ارس‌ با داستانی‌ همراه‌ شده‌، و یراسخ‌ آمده‌ است‌ (خورنی‌، 24؛ نیز نك‍ : پاولی). در مآخذ متأخر ارمنی‌، ازجمله‌ تاریخ‌ آلوانك‌ ( آغوانك)، نوشتۀ موسى كاغان‌ كاتواتسی‌ (ص‌ 94-99) و کتاب «تاریخ‌ ارمنستان‌»، نوشتۀ گاندزاكتسی‌ (ص‌ 224) و نیز در كتاب‌ مؤلفی‌ ناشناخته‌ با نام‌ مستعار شاپوه‌ (شاپور) باگراتونی‌ (ص‌ 94) همه‌ جا نام‌ رود ارس‌، یراسخ‌ آمده‌ است‌. گرجیان‌ آن‌ را رخسی‌  (پاولی) و طبق‌ ضبط بازورث‌، رَخْشی می‌خواندند (نك‍ : ایرانیكا). در مآخذ تركیه‌ این‌ رود، آراس‌ (IA, III/ 332) و در مآخذ جمهوری‌آذربایجان‌ به‌ صورت‌ آراز آمده است‌ («دائرةالمعارف‌...»). در یشتها (1/ 59) از آب‌ دائی‌تیا یاد شده‌ است‌. دائی‌تیا رودی‌ است‌ در آریاویج‌ كه‌ برخی‌ خاورشناسان آن‌ را رود زرافشان و برخی رود ارس‌ دانسته‌اند (پورداود، 1/ 59، حاشیۀ 5). در متون‌ عربی‌ نام‌ ارس‌ به‌ صورت‌ الرّس‌ (رس‌) آمده‌ است‌ (بلاذری‌، 1/ 206؛ یعقوبی‌، 119؛ ابن‌فقیه‌، 296؛ ابن‌خردادبه‌، 174؛ مسعودی‌، 2/ 75؛ ابودلف‌، 47؛ یاقوت‌، 2/ 778- 779). 
نگارش‌ عربی‌ این‌ رود به‌ ویژه‌ در ارتباط با آیات‌ قرآنی‌، ظاهراً سبب‌ شد كه‌ در متون‌ فارسی‌ نیز گاه‌ نام‌ آن‌ به‌ صورت‌ رَس نوشته‌ شود (حدود العالم‌، 46). نام‌ رس‌ در نگارش‌ عربی‌ با آیاتی‌ از قرآن‌ كریم‌ مرتبط است‌: یكی‌ آیۀ «وَ عاداً و ثَمودَ وَ اَصْحابَ الرَّسَّ وَ...» (فرقان‌/ 25/ 38) و دیگری‌ آیۀ «كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ اَصْحابُ الرَّسَّ وَ ثَمودُ» (ق‌/ 50/ 12). ابن‌حوقل‌ می‌نویسد 
كه‌ این همان‌ رس‌ است‌ كه‌ خداوند عذاب‌ خود را دربارۀ قوم‌ آن‌ بیان‌ كرده‌ است‌. وی‌ در تأیید نظر خود متذكر شده‌ است‌ كه‌ اگر كسی از دو سوی ارس از شهر ورثان‌ درآید، آثار شهرهای‌ ویرانی‌ را می‌بیند كه‌ به‌ بدترین‌ حالات‌ در آمده‌ و یادآور فرمودۀ خداوندند (2/ 345). یعقوبی‌ شمار شهرهای‌ ویران‌ شدۀ اطراف‌ رس‌ را 300 ذكر كرده‌ است‌ (همانجا). 
طول رود ارس‌ از سرچشمه‌ تا محلی كه‌ به‌ دریای‌ خزر می‌ریزد 072‘1 كمـ است‌ (بدیعی‌، 1/ 148؛ هویدا، 4؛ «دائرةالمعارف‌»). این‌ رود از دو شاخۀ مجزا تشكیل‌ شده‌ است‌: یك‌ شاخه‌ از ارتفاعات‌ بین‌ گول‌ داغ‌ (هزار بركه‌) در جنوب‌ ارزروم‌ نزدیك‌ سرچشمۀ فرات‌ به‌ ارتفاع‌ 152‘3 متر آغاز می‌شود و با گذر از منطقۀ كوهستانی‌ پالان‌ توكن‌ به‌ ارتفاع‌ 135‘3 متر در جنوب‌ ارزروم‌ و شرق‌ حسن‌ قلعه‌ و جنوب‌ ارتفاعات‌ قارص‌ و شمال‌ كوههای‌ آرارات‌ بزرگ‌ با شاخه‌های‌ متعدد وارد جلگۀ ایروان‌ در خاك‌ جمهوری‌ ارمنستان‌ می‌شود؛ شاخۀ دیگر از ارتفاعات‌ ارمنستان‌ سرچشمه‌ می‌گیرد و در محلی‌ به‌ نام‌ زنگنه‌ در منتهى الیه‌ شمال‌ غربی‌ ایران‌ و مرز مشترك‌ ایران‌ و ارمنستان‌ و تركیه‌ به‌ شاخۀ نخست‌ می‌پیوندد و در طول‌ مرز ایران‌ با جمهوریهای‌ ارمنستان‌ و آذربایجان‌ جریان‌ می‌یابد (هویدا، همانجا). این‌ رود از پیوندگاه‌ خود با رود آخورایان‌، واقع‌ در نزدیكی‌ بهرام‌ تپه‌، گذر خود از اراضی‌ جمهوریهای‌ ارمنستان‌ و آذربایجان‌ را آغاز می‌كند و در نزدیكی‌ شهر صابرآباد در منطقه‌ای‌ كه‌ 11 متر پایین‌تر از سطح‌ دریاست‌، با رود كر پیوند می‌یابد. رود ارس‌ مسافتی‌ حدود 600كمـ را در مرز دو جمهوری‌ ارمنستان‌ و آذربایجان‌ با جمهوری‌ تركیه‌ و [جمهوری‌ اسلامی‌] ایران‌ طی‌ می‌كند («دائرةالمعارف‌»). ارس‌ در منطقۀ آرارات‌ از جلگه‌های‌ سَده‌رَك‌، شرور، بویوك‌ دوز و آنگاه‌ از جنوب‌ نخجوان‌ می‌گذرد. در این‌ منطقه‌ سرعت‌ آب‌ تا اندازه‌ای‌ كاستی‌ می‌پذیرد (همانجا). دربارۀ حوضۀ آبریز رود ارس‌ اندك‌ اختلافی‌ وجود دارد. برخی‌ وسعت‌ آن‌ را 100 هزار كمـ2 (بدیعی‌، 1/ 150) و یا 220‘100 كمـ2 (هویدا، همانجا) و برخی‌ 102 هزار كمـ2 نوشته‌اند («دائرةالمعارف‌»؛ ایرانیكا). 
ارس‌ بر پایۀ جریان‌ آب‌ به‌ دو قسمت‌ كوهستانی‌ و جلگه‌ای‌ بخش‌ می‌شود. آن‌ بخش‌ كه‌ از تركیه‌ می‌گذرد، كاملاً كوهستانی‌ است‌ («دائرةالمعارف‌»). در جلگۀ آرارات‌ از سرعت‌ آن‌ كاسته‌ می‌شود و در حدود جلفا تا اندازه‌ای‌ آرام‌ است‌، ولی‌ از جلفا تا حدود اصلاندوز از معبری‌ كوهستانی‌ می‌گذرد و دوباره‌ سرعت‌ می‌گیرد تا به‌ دشت‌ مغان‌ برسد. در این‌ منطقه‌ باز از سرعت‌ آب‌ كاسته‌ می‌شود (هویدا، 5). عرض‌ رود متغیر است‌. در بخش‌ سفلی‌ در محل‌ پیوند با قره‌سو یا دره‌ رود، عرض‌ آن‌ گاه‌ به‌ 200 متر و در نزدیكی پلدشت‌، به‌ حدود 90 تا 100 متر می‌رسد، ولی‌ در مناطق‌ كوهستانی‌ تنگ‌ می‌شود و در تنگ‌ترین‌ مجرای‌ خود در نزدیكی‌ قریۀ گولان‌ از محال‌ دزمار ارسباران‌ به‌ 10 متر می‌رسد (همانجا). عمق‌ متوسط ارس‌ حدود 5/ 2 متر است‌، ولی‌ در برخی‌ جاها به‌ 4 متر هم‌ می‌رسد و گاه‌ از نیم‌ متر هم‌ تجاوز نمی‌كند (همو،6). 
عمده‌ترین شاخه‌هایی كه‌ از قفقاز به‌ ارس‌ می‌پیوندند، اینانند: رود كر و رودهای سوجور، رازدان‌، آزاد، وِدی‌، آرپاچای‌، زنگلان‌، موشولان‌، نخجوان‌، آگراچای‌ (آقری‌) و چند رود دیگر («دائرةالمعارف‌»؛ هویدا، 12). این‌ رودها نیز از جانب‌ ایران‌ به‌ ارس‌ می‌ریزند: رود ماكو یا زنگمار، قره‌سو یا دره‌ رود، آق‌چای‌، دوزال‌چای‌، اشتبین‌ و كلیبر. رودخانه‌های‌ كوچك‌ بسیاری‌ نیز وجود دارند كه‌ به‌ این‌ رودها می‌پیوندند و بدین‌ ترتیب‌ به‌ رود ارس‌ ملحق‌ می‌شوند: ساری‌ سو، آواجیق‌، چهل‌ چشمه‌ (قرخ‌ بولاق‌)، قزل‌ چای‌، قطور، جوشن‌، طرزم‌، گوره‌ خیل‌، حاجیلار، كبودگنبد، مرزآباد، قره‌ قیه‌، كلو، اندرگان‌، خروانق‌، مردانقم‌، كوانق‌، آلاجوجه‌، القنا، آكرا (آقرا)، قوروچای‌، بالق‌لی‌، اندرآب‌، آق‌ چالی‌، آوارسی‌، مشكین‌ چای‌ و آلّی‌ (همو، 7-12). 
44٪ از آب‌ ارس از طریق‌ آبهای‌ زیرزمینی‌، 38٪ از برفهای‌ آب‌ شده‌ و 18٪ از آب باران‌ تأمین‌ می‌شود («دائرةالمعارف‌»). تقریباً 23٪ آب‌ رود ارس از آبهای‌ واقع‌ در خاك‌ تركیه‌، 38٪ از قفقاز و 39٪ از آبهای‌ ایران‌ تأمین‌ می‌شود (جغرافیای‌ كامل‌...، 38؛ مبشری‌، 2/ 25). رودخانۀ ودی‌ در نقطۀ شروع‌ مرز ایران‌ با كشورهای‌ مستقل‌ مشترك‌المنافع‌ به‌ ارس‌ می‌پیوندد. رودخانه‌های‌ زونگا و گارنی نیز از ارمنستان‌ وارد ارس‌ می‌شوند (همانجا). میانگین‌ حجم‌ آب‌ سالیانۀ ارس‌ در محل‌ سد مخزنی‌ (طی‌ سالهای‌ 1913-1965م‌) 765‘5 میلیون‌ متر مكعب‌ و وسعت‌ حوضۀ آبریز آن‌ تا محل‌ سد مخزنی‌ 535‘49 كمـ2 است‌. در محل‌ سد انحرافی‌ میل و مغان‌ وسعت‌ حوضۀ آبریز 840‘73 كمـ2 و میانگین‌ آبدهی‌ سالیانۀ آن‌ (در سالهای‌ 1913- 1965م‌) 3/ 879‘7 میلیون‌ مترمكعب‌ برآورد شده‌ است‌ (همو، 2/ 27، 28، جدول‌). رود ارس‌ هر چه‌ به‌ سوی مشرق‌ پیش‌ می‌رود، توزیع‌ ماهیانۀ آبدهی‌ شاخه‌های‌ متصل‌ به‌ آن نامناسب‌تر می‌گردد كه‌ البته‌ این‌ امر وابسته‌ به‌ عوامل‌ مكانی و میزان‌ بارندگی‌ است‌ (همو، 2/ 28-29). حداقل‌ دبی‌ رود در محل سد ارس‌ (منطقۀ قزل‌قشلاق‌) 32 مترمكعب‌ در ثانیه‌ و در محل سد انحرافی میل‌ و مغان‌ 180 مترمكعب‌ در ثانیه‌ و دبی‌ متوسط آن حدود 250 مترمكعب‌ در ثانیه‌ در محل‌ سد ارس‌ (قزل‌ قشلاق) و حدود 400 مترمكعب‌ در محل‌ سد انحرافی‌ میل‌ و مغان‌ است‌. دبی‌ ثابت آن در تمام‌ فصول‌ آبیاری‌، پس‌ از پایان‌ ساختمان‌ سد، 190 مترمكعب‌ در ثانیه‌ پیش‌بینی‌ شده‌ است‌ (هویدا، 6). 
رود ارس پس‌ از پیوستن‌ به‌ رود كر در محلی‌ به‌ نام‌ سالیان‌ واقع‌ در جمهوری‌ آذربایجان‌ دو شعبه‌ می‌شود كه‌ یكی‌ در قزل‌ آغاج‌ و دیگری‌ در منطقۀ شمالی‌ آن‌ به‌ دریای‌ خزر می‌ریزد (همو، 2/ 6-7). حمدالله‌ مستوفی منطقه‌ای‌ را كه‌ آب‌ ارس‌ به‌ دریای‌ خزر می‌ریزد، ولایت‌ گشتاسفی‌ نامیده‌ است‌ (ص‌ 218؛ نیز نك‍ : لسترنج‌، 192). 
در رود ارس‌ 805 جزیرۀ بزرگ‌ و كوچك‌ وجود دارد كه‌ 427 جزیرۀ آن‌ متعلق‌ به‌ ایران‌ است‌. این جزیره‌ها اغلب‌ به‌ هنگام‌ طغیان‌ رود، به‌ زیر آب می‌روند و پس‌ از فروكش‌كردن‌ آب‌ دوباره‌ ظاهر می‌شوند و مراتع‌ مناسبی را برای‌ دامها تشكیل‌ می‌دهند (هویدا، 7). 
در روزگاران‌ گذشته‌ رود ارس‌ دارای‌ پلهای‌ متعددی‌ بوده‌ كه‌ ویران‌ شده‌اند. از پلهای‌ قدیم‌ جز پل مشهور خداآفرین‌ برجای‌ نمانده‌ است‌. حمدالله‌ مستوفی‌ بنای‌ این‌ پل‌ را به‌ بكربن‌ عبدالله‌ نسبت‌ داده‌، و تاریخ‌ بنای‌ آن‌ را 15ق‌/ 636م‌ نوشته‌ است‌ (ص‌ 88). در عهد هشام‌ بن عبدالملك‌، خلیفۀ اموی‌، پلی‌ بر روی‌ ارس‌ وجود داشت و چون‌ جراح‌ ابن‌ عبدالله‌ در كنار ارس‌ در جنگ‌ با خزران‌ كشته‌ شد، رود ارس‌ نهر جراح‌ نام‌ گرفت‌ و پل نیز به‌ نام‌ او خوانده‌ شد (بلاذری‌، 1/ 206). به‌ نوشتۀ منجم‌باشی‌ (2/ 507-508)، فضلون كه‌ با ارمنیان‌ و گرجیان‌ جنگهای‌ بسیار كرده‌ بود، در 418ق‌/ 1027م‌ پل‌ بزرگ‌ و زیبایی‌ بر روی‌ ارس‌ بست‌. از پلهای‌ دیگر رود ارس‌، پل‌ ضیاءالملك‌ است‌ كه‌ خواندمیر (3/ 247) ضمن‌ شرح‌ درگیریهای‌ احمد جلایر در 687ق‌/ 1288م‌ بدان‌ اشاره‌ كرده‌ است‌. اوزون حسن آق‌قویونلو به‌ هنگام‌ جنگ‌ با ابوسعید بهادرخان‌، فرخ‌ یسار شروانشاه‌ را به‌ ویران‌كردن پلهای‌ ارس‌ واداشت‌ (هینتس‌، 68-69). پل دیگری‌ بر روی‌ ارس‌ به‌ نام‌ جسر جواد وجود داشته كه‌ شاه‌ اسماعیل صفوی‌ فرمان‌ تكمیل‌ آن‌ را داده‌ بود (روملو، 57). جسر (پل‌ و یا معبر) جواد در محل‌ تلاقی‌ رود كر با ارس‌ واقع‌ شده‌ بود. تاج‌گذاری نادرشاه‌ افشار در حوالی‌ همین‌ معبر انجام‌ گرفت‌ (دایرةالمعارف‌ فارسی). شاردن‌ جهانگرد فرانسوی‌ می‌نویسد كه‌ بر روی‌ این‌ رودخانه‌ در جلفا و نقاط دیگر چندین‌ پل بسته‌اند و به‌رغم استحكام‌ و عظمت آنها، چنانكه‌ از طاقها و چشمه‌هایشان‌ نمودار است‌، در مقابل‌ فشار آب‌ دوام‌ نیاورده‌، ویران‌ شده‌اند (2/ 395). پلهای‌ دیگر این‌ رود بعدها ساخته‌ شده‌اند كه‌ دو پل‌ آن‌ در جلفاست‌، یكی‌ پل‌ آهنی‌ معلق‌ در مشرق‌ جلفا كه‌ خط آهن از روی‌ آن‌ می‌گذرد. طول‌ این‌ پل‌ 107متر و عرض‌ آن‌ 6 متر است‌. این پل‌ قادر به‌ تحمل‌ دو لوكوموتیو و 50 واگن‌ است‌ (هویدا، 14). پل‌ دیگر در محل‌ معروف‌ به‌ عربلر است‌ كه‌ امروزه‌ پلدشت نامیده‌ می‌شود و در برابر شهر نخجوان‌ قرار گرفته‌ است‌. این پل‌ در 1331ش‌ خراب‌ شد، ولی‌ بعدها مرمت‌ گردید (همانجا). 
ارس‌ در روزگاران‌ كهن‌ گذرگاه‌ اقوام‌ و تیره‌های‌ بسیار بوده‌ است‌. بی‌گمان‌ گذر اقوام‌ همواره‌ با صلح‌ و صفا همراه‌ نبوده‌ است‌. یكی از آگاهیهای ما دربارۀ عهد باستان‌، مربوط به‌ لشكریان‌ اورارتوست‌ كه‌ در پایان‌ سدۀ 9ق‌ م‌ از رود ارس‌ گذشتند و به‌ سرزمینهای‌ شمالی‌ راه‌ گشودند (پیوتروفسكی‌، 30). 
بر رود ارس‌ در مرز ایران‌ و جمهوری‌ آذربایجان‌ نزدیك‌ شهر نخجوان‌ مجموعۀ برق‌ آبی‌ احداث‌ شد و در 1350ش‌ مورد بهره‌برداری‌ قرار گرفت‌. حجم‌ مخزن‌ آب‌ سد ارس‌ 35/ 1 كمـ3، ارتفاع‌ آن‌ 35 متر و طول‌ آن‌ 900 متر است‌. سد دیگری‌ نیز مشتركاً از سوی‌ دو دولت‌ ایران‌ و شوروی‌ در منطقۀ میل‌ و مغان‌ احداث‌ شده‌ است‌ كه‌ بخشی‌ از كانال‌ آبیاری‌ آن‌ در اراضی‌ جمهوری‌ آذربایجان‌ و بخشی‌ دیگر در اراضی‌ ایران‌ كشیده‌ شده‌ است‌ («دائرةالمعارف‌»، 380).
در موافقت‌نامۀ مربوط به‌ حل‌ مسائل‌ مرزی‌ میان‌ دو دولت‌ ایران و اتحاد شوروی كه‌ در 30 اردیبهشت‌ 1334ش‌/ 20 مۀ 1955م‌ در مسكو به‌ امضا رسیده‌، خط مرزی‌ میان‌ ایران‌ و اتحاد جماهیر شوروی‌ مربوط به‌ رود ارس‌، همان‌ است‌ كه‌ در سند مورخ‌ رجب‌ 1244ق‌/ 18 ژانویۀ 1829م‌ قید شده‌ است‌ (نك‍ : خاكپور، 51-52). در 20 مرداد 1336ش‌/ 11 اوت‌ 1957م‌ موافقت‌ نامه‌ای میان‌ دو دولت‌ ایران‌ و اتحاد شوروی‌ دربارۀ تهیۀ طرحهای‌ مقدماتی مربوط به‌ استفادۀ برابر و مشترك‌ از قسمتهای‌ مرزی‌ رودهای ارس‌ و اترك‌ برای‌ آبیاری‌ و تولید نیروی‌ برق‌ در تهران‌ به‌ امضا رسید ( مجموعۀ قراردادها، 355- 359) كه‌ طبق‌ مفاد آن‌ مقرر گردید 500‘62 هكتار از اراضی جمهوری‌ آذربایجان‌ و معادل‌ آن از اراضی ایران‌ از آب‌ ارس آبیاری گردد و تأسیسات‌ هیدروتكنیك برای‌ رفع‌ نیازهای‌ نواحی‌ مجاور ایران‌ و شوروی‌ احداث‌ شود ( دایرةالمعارف‌ فارسی‌). 

مآخذ

ابن‌ حوقل‌، محمد، صورةالارض‌، لیدن‌، 1939م‌؛ ابن‌ خردادبه‌، عبیدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1889م‌؛ ابن‌فقیه‌، احمد، مختصر كتاب‌ البلدان‌، لیدن‌، 1302ق‌؛ ابودلف‌، مسعر، سفرنامه‌، به‌ كوشش‌ و. مینورسكی‌، ترجمۀ ابوالفضل‌ طباطبایی‌، تهران‌، 1342ش‌؛ بدیعی‌، ربیع‌، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1362ش‌؛ بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1865م‌؛ پورداود، ابراهیم‌، تفسیر یشتها (نك‍ : هم‍‌)؛ پیوتروفسكی‌، ب‌. ب‌.، اورارتو، ترجمۀ عنایت‌الله‌ رضا، تهران‌، 1348ش‌؛ جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ حدود العالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1340ش‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، نزهة القلوب‌، به كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، لیدن‌، 1331ق‌/ 1913م‌؛ خاكپور، هرمز، روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی‌ 1941- 1975م‌، تهران‌، 1355ش‌؛ خواندمیر، غیاث‌الدین‌، حبیب‌ السیر، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ دایرةالمعارف‌ فارسی‌؛ روملو، حسن‌، احسن‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ چارلز نارمن‌ سدن‌، تهران‌، 1347ش‌؛ شاردن‌، ژان‌، سیاحت‌نامه‌، ترجمۀ محمد عباسی‌، تهران‌، 1349ش‌؛ قرآن‌ مجید؛ لسترنج‌، گ‌.، سرزمینهای‌ خلافت‌ شرقی‌، ترجمۀ محمود عرفان‌، تهران‌، 1337ش‌؛ مبشری‌، فریدون‌ و دیگران‌، ارزیابی‌ وضع‌ موجود و امكانات‌ توسعۀ منابع‌ آب‌ (منطقۀ آذربایجان‌)، تهران‌، 1351ش‌؛ مجموعۀ قراردادها، قراردادهای‌ ایران‌ و اتحاد جماهیر شوروی‌ سوسیالیستی‌، وزارت‌ امورخارجه‌، تهران‌، 1338ش‌، شم‍ 2؛ مسعودی‌، علی‌، مروج‌ الذهب‌، پاریس‌، 1914م‌؛ منجم‌باشی‌، احمد، صحائف‌ الاخبار، ترجمه‌ به‌ تركی‌ از احمد ندیم‌، استانبول‌، 1285ق‌؛ هویدا، رحیم‌، «رودخانۀ ارس‌ و رویدادهای‌ تاریخی‌ اطراف‌ آن‌»، مجلۀ بررسیهای‌ تاریخی‌، تهران‌، 1350ش‌، س‌6، شم‍ 2؛ هینتس‌، والتر، تشكیل‌ دولت‌ ملی‌ در ایران‌، ترجمۀ كیكاووس‌ جهانداری‌، تهران‌، 1346ش‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ یشتها، به‌ كوشش‌ ابراهیم‌ پورداود، بمبئی‌، 1928م‌؛ یعقوبی‌، احمد، البلدان‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ نیز: 

Aristotle, Meteorologica, tr.H.D.P.Lee,London,1952; Azerbaydzhan Sovet ensiklopediyasi, Baku, 1976; Bagratuni, Sh., Istoriya Anonimnogo Povestvovatelya, Erevan, 1971; Diodorus of Sicily, tr. C.H., Oldfather, London, 1976, vol.II; Dyakonov, I.M., Istoriya Midii, Moscow/ Leningrad, 1956; Gandzaketsi, K., Istoriya Armenii, tr. L. A. Khanlaryan, Moscow, 1976; Grand Larousse; Herodotus, The History, tr. G. Rawlinson, New York,1947;IA; Iranica; Kalankatuatsi, M., Istoriya Strany Aluank, tr. Sh.V. Smbatyan, Erevan, 1984; Khorenatsi, Movses, Istoriya Armenii, tr. Gagik Sarkisyan, Erevan, 1990; Meyer; Pauly; Reinaud, Joseph-Toussaint, Géographie d'Aboulféda, Frankfurt, 1985; Strabo, The Geography, tr. H.L. Jones, London, 1961, vol.V; WNGD. 
عنایت‌الله‌ رضا