اردهان

اَرْدَهان‌، شهری‌ از استان‌ قارص‌ واقع‌ در انتهای‌ شمال‌ شرقی‌ تركیه‌ در ◦41 و ′8 عرض‌ شمالی‌ و ◦42 و ′42 طول‌ شرقی‌ كه‌ سابقاً كرسی‌ ایالت‌ قارص‌ بوده‌ است‌ (EI2, I/ 626). این‌ شهر در قدیم‌ آرتان‌ نام‌ داشت‌ (YA, VI/ 4504). اردهان‌ در دو سوی‌ رود كورا واقع‌ شده‌، اما قسمت‌ اعظم‌ شهر و ادارات‌ در ساحل‌ راست‌ آن‌ است‌. ارتفاعش‌ از سطح‌ دریا 860‘1 متر («دائرةالمعارف‌ دیانت‌...»، III/ 350) و فاصله‌اش‌ از مركز استان‌ 85 كمـ2 است‌ (YA, VI/ 4528).
اردهان‌ در دشت‌ وسیعی‌ به‌ همین‌ نام‌، در دامنۀ جنوبی‌ كوههای‌ یالنیزچام‌ جای‌ گرفته‌ است‌. كوههای‌ یالنیزچام‌ و كوه‌ اوغورلو قسمت‌ غربی‌ دشت‌ اردهان‌ را در بر گرفته‌ است‌ و رود كورا كه‌ آبهای‌ حوضۀ گوله‌ را از شرق‌ و غرب‌ در خود جمع‌ می‌كند، در میان‌ این‌ كوهها جریان‌ دارد (همان‌، VI/ 4472). اهمیت‌ و شهرت‌ اردهان از لحاظ موقعیت و استحكامات آن‌ است‌. اراضی‌ آن‌ كوهستانی و هوایش‌ سرد است‌ (سامی‌، 1/ 111). 
منطقۀ اردهان‌ كه‌ در شمال‌ با هاناك‌، در مشرق‌ با چیلدیرو سوسوز، در جنوب‌ با گوله‌ و در مغرب‌ با آرتوین‌ همجوار است‌، مشتمل‌ بر 60 آبادی‌ است‌ (YA, VI/ 4527, 4530) و حدود 241‘1 كمـ2 وسعت‌ دارد («دائرةالمعارف دیانت‌»، همانجا). جمعیت مركز بخش اردهان‌ 761‘16 نفر، و جمعیت‌ بخش‌ با روستاها، برابر آمار 1990م‌، 574‘52 نفر است كه‌ نسبت‌ به‌ آمار 1985م‌ 95/ 30٪ كاهش‌ نشان‌ می‌دهد («آمار...»، 30). 
آثار به‌ دست‌ آمده‌ از حفاریها نشان‌دهندۀ قدمت‌ این‌ شهر و وجود تمدن‌ در آنجاست‌. اردهان‌ و قارص‌ و حومه‌اش‌ در 21ق‌ مورد حمله‌ و هدف‌ لشكر اسلام‌ قرار گرفت‌ و در 445ق‌/ 1053م‌ اولین‌ قبایل‌ ترك‌ آنجا را متصرف‌ شدند، سپس‌ به‌ اشغال‌ سلاطین‌ سلجوقی‌ درآمد. شاهزادگان‌ گرجی‌، مغولان‌، ایلخانیان‌، قره‌ قویونلوها و آق‌قویونلوها نیز هر كدام‌ مدت‌ كوتاهی‌ بر آنجا فرمان‌ راندند. این‌ شهر در زمان‌ سلطان‌ سلیم‌ اول‌ (حك‍ 1512-1520م‌) ضمیمۀ خاك‌ عثمانی‌ شد و از 1568 تا 1787م‌ (976 -1201ق‌) مركز سنجاق‌ (ولایت‌) بود. اردهان‌ به‌سبب موقعیت‌ مرزی‌ كه‌ داشته‌، اغلب بین‌ عثمانیها و روسها متنازع‌ فیه‌ بوده‌ ، و دائماً از سوی روسها تهدید می‌شده‌ است‌. در 1828م‌ شهر به‌ روسیه‌ واگذار شد، ولی‌ طولی‌ نكشید كه‌ دوباره‌ به‌ دست عثمانیها افتاد. بار دیگر در 1855م‌ به‌ تصرف نیروهای روسیه درآمد («دائرةالمعارف دیانت‌»، همانجا). بعد از جنگ عثمانی و روس‌ (1877- 1878م‌) به‌ موجب‌ پیمان‌ ایاستفانوس‌ كه‌ در 1878 منعقد گردید، مجدداً به‌ روسیه‌ واگذار شد (YA, VI/ 4504).
در همین سال یك‌ معاهدۀ سری، به‌ منظور حمایت‌ از مسیحیان‌، با عنوان‌ قرارداد قبرس، بین‌ انگلستان‌ و عثمانیها بسته‌ شد كه‌ به‌ موجب‌ آن‌ تا زمانی كه‌ این‌ شهر، قارص‌ و باتوم‌ در دست‌ دولت‌ روسیه‌ است‌، انگلیس نیز قبرس‌ را در تصرف‌ خود داشته‌ باشد و در ازای‌ آن‌ دفاع‌ از مرزهای‌ عثمانی‌ را در برابر روسیه‌ بر عهده‌ گیرد («مدارك‌...»، I/ 12؛ اسعدی‌، 2/ 316-317). 
اردهان‌ در 1914م‌، اوایل‌ جنگ‌ جهانی‌ اول‌، شاهد نخستین‌ پیروزی‌ قشون‌ روس‌ در جبهۀ قفقاز بود (لاروس‌ بزرگ‌). به‌ دنبال‌ انقلاب‌ اكتبر (1917م‌)، روسیه‌ نیروی‌ خود را از خاك‌ عثمانی‌ بیرون‌ برد و سرانجام‌ در 3 مارس‌ 1918 پیمانی‌ در شهر برست‌ شوروی‌ به‌ نام‌ پیمان برست‌ ـ لیتوفسك امضا شد و شهرهای‌ قارص‌، اردهان‌ و باتوم‌ در دست‌ تركان‌ باقی‌ ماند و بدین‌ ترتیب‌ به‌ مخاصمات روس و عثمانی‌ پایان‌ داده‌ شد (ووسینیچ‌ 127؛ اسعدی‌، 2/ 319). 
اردهان در 26 نیسان (آوریل‌) 1919 به‌ اشغال گرجیها درآمد YA)، همانجا) و به‌ موجب‌ پیمانی‌ كه‌ در [مارس‌] 1921م‌ بین‌ حكومت‌ ملی‌ مصطفى كمال‌ و دولت‌ شوروی‌ بسته‌ شد، قارص‌ و اردهان‌ به‌ تركیه‌ بازگشت‌ و باتوم‌ به‌ شوروی‌ واگذار شد (اسعدی‌، 2/ 322؛ YA، همانجا). اردهان‌ از 1926م‌ تابع‌ استان قارص شد («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). 
از آثار تاریخی‌ این‌ شهر قلعۀ اردهان‌ است‌ كه‌ در سمت‌ چپ‌ رود كورا، در محلی‌ كه‌ اردهان‌ قدیم‌ و جدید از هم‌ جدا می‌شود، بنا شده‌ و مشرف‌ بر سراسر دشت‌ است‌. تاریخ‌ بنای‌ قلعه‌ مشخص‌ نیست‌ (VI/ 4555). در بعضی‌ مآخذ آمده‌ است‌ كه‌ این‌ قلعه‌ به‌ دستور سلطان‌ سلیم‌ اول‌ ساخته‌ شده‌ («دائرةالمعارف‌ جدید...»، I/ 172)، و در 1549م‌ مرمت‌ گردیده‌ است‌ («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، III/ 350). در 1556م‌، در زمان‌ سلیمان‌ قانونی‌ به‌ شكل كنونی‌ درآمده‌، و ساختمانش‌ شبیه‌ قلعه‌های‌ آناتولی‌ و روم‌ ایلی‌ است‌. علاوه‌ بر در بزرگی‌ كه‌ در غرب‌ قلعه‌ موجود است‌، در كنار رود كورا سوقاپوسی‌ (در مخفی‌ و در خروجی‌) است‌. دیوارهای‌ قلعه‌ با 745 متر طول‌ و 14 برجی‌ كه‌ دارد، بر قدرت‌ دفاعی‌ آن‌ می‌افزاید YA)، همانجا). این قلعه‌ در طول جنگهای‌ ایران‌ و روس‌ نقش‌ مهمی‌ داشت‌، زیرا از 1828 تا 1830م‌ در اشغال‌ قشون‌ روس‌ بود («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). 
از دیگر آثار تاریخی‌ این شهر پل‌ معلق‌ آن‌ است كه‌ در 1895م‌ بر روی رود كورا احداث‌ شده‌ است‌ («دائرةالمعارف‌ جدید»، همانجا). جنگل‌ گُلبرت و آبهای‌ معدنی‌ كه‌ در 15 كیلومتری‌ اردهان‌ قرار گرفته‌، گردشگاه‌ مردم‌ این‌ شهر است‌ («دائرةالمعارف‌ ترك‌»، III/ 273). 

زمستان سخت‌ و تابستان‌ كوتاه‌مدت‌ این‌ منطقه‌، فصل‌ زراعت‌ را محدود ساخته‌ و در آنجا فقط گندم‌، جو و مقداری‌ سیب‌ زمینی‌ تولید می‌شود و به‌سبب‌ علفزارهای فراوان‌ دشت‌، معاش‌ مردم‌ آنجا از دامداری‌ و جنگل تأمین‌ می‌شود (YA, VI/ 4476). بهترین‌ روغن‌ تركیه‌ كه‌ به‌ نام‌ روغن‌ قارص‌ معروف‌ است، از محصولات‌ اردهان‌ است‌. عسل‌ نیز در آنجا فراوان‌ به‌ دست می‌آید. از صادرات‌ آنجا گاو، گوسفند، روغن‌ و پنیر را می‌توان نام‌ برد («دائرةالمعارف‌ ترك‌»، همانجا). 

مآخذ

اسعدی‌، مرتضى، جهان‌ اسلام‌، تهران‌، 1369ش‌؛ سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ ووسینیچ‌، وین‌، تاریخ‌ امپراطوری‌ عثمانی‌، ترجمۀ سهیل‌ آذری‌، تبریز، 1346ش‌؛ نیز: 

Census of Population, 1990, Ankara, 1991; Documents diplo-matiques ottomans, ed. B. N. Simsir, Ankara, 1985; EI2; Grand Larousse; Türk ansiklopedisi, Istanbul/ Ankara, 1968-1984; Türkiye dianet İslām vakfı ansiklopedisi, Istanbul, 1991; YA; Yeni Türk ansi-klopedisi, Istanbul, 1985. 
ابوالحسن‌ دیانت‌