ارژن

اَرْژَن‌، یكی‌ از بخشهای‌ 6 گانۀ شهرستان‌ شیراز (استان‌ فارس‌). ارژن‌ به‌ معنای‌ درخت‌ بادام‌ كوهی‌ است‌ و گفته‌اند چون‌ این‌ درخت‌ در این‌ ناحیه‌ فراوان‌ است‌، بدین‌ نام‌ شهرت‌ یافته‌ است‌ (فرصت‌، 275، حاشیۀ 2). این نام در منابع مختلف به صورتهای‌ ارزن‌ (ابن‌بلخی‌، 154؛ حمدالله‌، 240؛ابوالحسن‌ مستوفی‌، 84)، ارجن‌ (فسایی‌، 1/ 175،285، 2/ 873، 1500)، ارژنه‌ (ابوالحسن‌ گلستانه‌، 289؛ فرصت‌، 275؛ هدایت‌، 9/ 726، 10/ 47) و ارجون‌ («راهنمای‌...»، 70,76) نیز آمده‌ است‌. 
قلمرو اداری این‌ بخش‌ محدود است‌ از شمال‌ به‌ شهرستانهای‌ سپیدان‌ و ممسنی، از غرب به‌ شهرستان‌ كازرون‌، از شرق‌ به‌ دهستانهای‌ شهرستان‌ شیراز و از جنوب‌ به‌ شهرستانهای‌ فیروزآباد و كازرون‌ ( آمارنامه‌...، 32). از لحاظ طبیعی‌ مرتفعات‌ فراشبند، حد جنوبی‌، و تنگ‌ شیب‌، مرتفعات‌ كتل‌ پیرزن‌ و كوه‌ جروق‌ حد غربی‌ آن‌ را تشكیل‌ می‌دهند (فرهنگ‌ جغرافیایی‌...، 7/ 101، 196). مرتفعات‌ این‌ بخش‌، از رشته‌ كوههای‌ غربی‌ استان‌ فارس‌ است‌ كه‌ در اصل‌ از كهگیلویه‌ آغاز شده‌، دنبالۀ آن‌ تا كوههای‌ ممسنی‌ و كازرون‌ امتداد می‌یابد (جغرافیا...، 2/ 847). كوههای‌ كوهمره‌ سرخی‌، براشكفت‌، گاوكشك‌، بن‌رود و كوه‌ انار در این‌ ناحیه‌ قرار گرفته‌ است‌ و به‌ سبب‌ وجود این‌ مرتفعات‌، آب‌ و هوای‌ آن‌ معتدل‌ مایل‌ به‌ سردی‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجاها). در شرق‌ این‌ ناحیه‌، مرتفعات‌ دارای‌ پوشش‌ جنگلی‌ است‌ (همان‌، 7/ 101) كه‌ گذشته‌ از بادام‌ كوهی‌، بید، اَهْر (زبان‌ گنجشك‌) و چنار از گیاهان‌ غالب‌ آن‌ است‌ (فرصت‌، همانجا). از جانوران‌ این‌ ناحیه‌ شیر و گراز را نام‌ برده‌اند (ابن‌بلخی‌، همانجا؛ حمدالله‌، 135؛ فرصت‌، 275، 276) كه‌ ظاهراً گونۀ شیر منقرض‌ شدۀ ایران‌ متعلق‌ به‌ این‌ منطقه‌ بوده‌ است‌. 
ابن‌بلخی‌ وسعت‌ دشت‌ ارژن‌ را برابر 10 فرسنگ‌ طول‌ و یك‌ فرسنگ‌ عرض‌ دانسته‌ (همانجا)، درحالی‌كه‌ حمدالله‌ مستوفی‌ (همانجا) آن‌ را دو فرسنگ‌ و یك‌ فرسنگ‌ آورده‌ است‌ كه‌ صحیح‌ به‌ نظر می‌رسد. 
دریاچۀ دشت‌ ارژن‌ كه‌ 18 كمـ2 مساحت‌ دارد، در غرب‌ شهر شیراز و نزدیك‌ آبادی‌ دشت‌ ارژن‌، قرار گرفته‌ است‌ ( آمارنامه‌، 5). منشأ اصلی آب‌ این‌ دریاچه‌ از چشمه‌های‌ موجود در دامنۀ مرتفعات‌ پیرامون‌ آن‌ است‌ (فرصت‌، 275)؛ آبدهی‌ اینگونه‌ چشمه‌ها از 50 تا 500 لیتر در ثانیه‌ نوسان‌ دارد و حوضۀ آبریز كوچك‌ و محدودی‌ را تغذیه‌ می‌كنند (مبشری‌، 4/ 117). طول‌ دریاچه‌ 5/ 7كمـ و ارتفاع‌ سطح‌ آب‌ آن‌ 950‘1 متر بالاتر از سطح‌ آب‌ خلیج‌ فارس‌ است‌ ( آمارنامه‌، همانجا). حمدالله‌ مستوفی‌ (ص‌ 240) از نوسان‌ آب‌ دریاچه‌ در فصل‌ بهار و تابستان‌ خبر می‌دهد و می‌نویسد: ماهی‌ مصرفی شهر شیراز از این دریاچه‌ صید می‌شود (نیز نك‍ : میرخواند، 7/ 400). 
بخش ارژن‌ با 008‘2 كمـ2 مساحت‌ ( آمارنامه‌، 22) از 3 دهستان به‌ نامهای‌ كوهمره‌ سرخی‌، قره‌چمن‌ و دشت‌ ارژن‌ تشكیل‌ شده‌، و جمعاً 78 ده‌ و شماری‌ مزرعه‌ را در خود جای‌ داده‌ است‌ (همان‌، 16). دهستان‌ قره‌ چمن‌ با 6/ 38٪ از مساحت‌ این‌ بخش‌ (همان‌، 22) به‌ ترتیب‌ 6/ 43٪ از روستاها و 5/ 30٪ از مزارع‌ تابع‌ را دربر گرفته‌ است‌، حال‌ آنكه‌ دهستان‌ دشت‌ ارژن‌ به‌ عنوان‌ كوچك‌ترین‌ دهستان‌ و با 6/ 24٪ از كل‌ مساحت‌ بخش‌، تنها 7/ 16٪ از روستاها، اما بیش‌ از 5/ 56٪ از مزارع‌ تابع‌ را در خود جای‌ داده‌ است‌ (همان‌، 16، 22). 
آبادیهای مهم‌ بخشِ ارژن‌، شكفت‌، دشت‌ ارژن‌، موسقان‌، پراشكفت‌، كلانی‌، عبدونی‌ و میان‌ كتل‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، 7/ 101، 196). فعالیت‌ سنتی‌ ساكنان‌ آبادیهای‌ آن‌ زراعت‌، باغبانی‌ و گله‌داری‌ است‌ و محصولات‌ عمدۀ آن‌ غلات‌، برنج‌ و مواد لبنی‌ است‌ (همانجا). در گذشته‌ تهیۀ زغال‌ از درختان‌ جنگلی‌ در این‌ ناحیه رواج‌ داشته‌ (همان‌، 7/ 101) كه‌ خود ظاهراً سبب ازمیان‌رفتن بخشی از پوشش‌ درختی‌ منطقه‌ بوده‌ است‌. جادۀ اصلی‌ شیراز - كازرون‌ از این‌ ناحیه‌ می‌گذرد (همانجا). به‌ نظر می‌رسد این‌ جاده‌ همان‌ راه‌ باستانی‌ مهمی‌ باشد كه‌ جنوب‌ ایران‌ را به‌ غرب‌ (اهواز) متصل‌ می‌ساخته‌ است‌ (شوارتس‌، 200).
زادگاه‌ سلمان فارسی را همین‌ ناحیه‌ (و آبادی‌ دشت‌ ارژن‌) دانسته‌اند (فسایی‌، 2/ 1437؛ مهراز، 100؛ نیز نك‍ : ه‍ د، دشت‌ ارژن‌). 

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ فارس‌ (1372ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجۀ استان‌ فارس‌، تهران‌، 1373ش‌؛ ابن‌ بلخی‌، فارس‌نامه‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌ و نیكلسون‌، تهران‌، 1363ش‌؛ ابوالحسن‌ گلستانه‌، مجمل‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌، 1344ش‌؛ ابوالحسن‌ مستوفی‌، گلشن‌ مراد، به‌ كوشش‌ غلامرضا طباطبایی‌ مجد، تهران‌، 1369ش‌؛ جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، نزهةالقلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، لیدن‌، 1331ق‌/ 1913م‌؛ فرصت‌، محمدنصیر، آثار العجم‌، به‌ كوشش‌ علی‌ دهباشی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ هفتم‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌؛ فسایی‌، حسن‌، فارس‌نامۀ ناصری‌، به كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌، 1367ش‌؛ مبشری‌، فریدون‌ و دیگران‌، ارزیابی‌ وضع‌ موجود و امكانات‌ توسعۀ منابع‌ آب‌ (منطقۀ فارس‌)، تهران‌، 1351ش‌؛ مهراز، رحمت‌الله‌، بزرگان‌ شیراز، تهران‌، 1348ش‌؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران‌، 1339ش‌؛ هدایت‌، رضاقلی‌، ملحقات‌ روضةالصفای‌ ناصری‌، قم‌، 1339ش‌؛ نیز: 

The Middle East Intellignce Handbooks, 1943-1946, London, 1987; Schwarz, P., Iran im mittelalter, Hildesheim, 1969. 
عباس‌ سعیدی‌