ارسباران

اَرَسْباران‌، منطقه‌ و رشته‌ كوهی‌ در شرق‌ آذربایجان‌. 
ارسباران‌ را در گذشته‌ قره‌داغ‌ (فقیه‌، 16، حاشیۀ 1)، قراچه‌داغ‌ (مینورسكی‌، 189؛ نیز نك‍ : محبوبی‌، 86، حاشیۀ 2) و قراجه‌ داغ‌ (كریمی‌، 68؛ كیهان‌، 1/ 33) به‌ معنای‌ سیاه‌ كوه‌ (همو، 2/ 10؛ مینورسكی‌، 243) می‌گفتند كه‌ آن‌ را به‌ صورت‌ قرچه‌ داغ‌ (مشكور، تاریخ‌...، 6، 350، نظری‌ به‌...، 140)، قاراداغ‌ و كاراداغ‌ (دوستی‌، 66) نیز نوشته‌اند. این‌ نام‌ كه‌ به‌ صورت‌ ارسبار نیز نوشته‌ شده‌ (مستوفی‌،168)، مدتی ‌به ‌جای ‌نام ‌اهر به‌كار می‌رفته است‌ (گزارش‌...، «الف‌»؛ مشكور، همان‌، 179؛ محبوبی‌، 264). 

منطقۀ ارسباران‌

منطقه‌ای‌ است‌ مرتفع‌ كه‌ از جنوب‌ به‌ محور اردبیل‌ - تبریز، از شمال‌ به‌ كرانه‌های‌ رود ارس‌ (نفیسی‌، بابك‌...، 168؛ مینورسكی‌، 189)، از شرق‌ به‌ مشكین‌ شهر و از غرب‌ به‌ مرند محدود می‌شود (خاماچی‌، 185). این‌ منطقه‌ آب‌ و هوایی‌ متنوع‌ دارد: قسمتهای‌ شمالی‌ و كرانه‌های‌ ارس‌ گرمسیری‌ و قسمت‌ جنوبی‌ كه‌ عمدتاً كوهستانی‌ است‌، سردسیر و ییلاقی‌ قسمتهای‌ داخلی‌ و غربی‌ آب‌ و هوایی‌ معتدل‌ دارد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌...، 60). در این‌ منطقه‌ شبكه‌های‌ متعدد رودخانه‌ای‌ در سطح‌ محلی‌ شكل‌ و گرفته‌ كه‌ با حفر دره‌های‌ عمیق‌ غالباً به‌ رود ارس‌ می‌پیوندند (هویدا، 38). مهم‌ترین‌ اینگونه‌ رودخانه‌ها قره‌سو، دوزال‌، كلیبر، سلین‌، كجرود، قوری‌چای‌، سرند و ملك‌ چایی‌ است‌ (خاماچی‌، 186). 
در شمال‌ غربی‌ این‌ منطقه‌ به‌ علت مساعدت آب‌ و هوا و برخورداری‌ از خاك‌ حاصل‌خیز و باران كافی‌، جنگلهای‌ پراكنده‌ای‌ مشاهده‌ می‌شود (گنجی‌، 69) كه‌ عمدتاً نواحی‌ كلیبر، میشه‌ پاره‌ و حسن‌آباد را شامل‌ می‌شود (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، 61) و درختان‌ آن‌ بیشتر از نوع‌ بلوط، ممرز و درختان میوۀ وحشی است‌ (خاماچی‌، همانجا). این‌ جنگلها از مشرق‌ به‌ جنگلهای‌ گیلان‌ متصل‌ می‌شود (بدیعی‌، 3/ 266). علاوه‌براین‌، در مرتفعات‌ ارسباران‌ مراتعی‌ غنی‌ وجود دارد كه‌ ناحیۀ ییلاقی‌ شاهسونها به‌ شمار می‌رود (گنجی‌، همانجا). پوشش‌ گیاهی‌ این مراتع‌ بیشتر گونه‌های‌ یونجۀ وحشی‌، اسپرس‌، خلر، گل‌ گندم‌، كنگر صحرایی‌، گل‌ رنگ و گون‌ است‌ (شاهسوند، 45). مستوفی‌ یزدی‌ این‌ منطقه‌ را به‌ سبب‌ «طیب‌ هوا و كثرت‌ اشجار» منطقه‌ای‌ استثنایی‌ خوانده‌ است‌ (همانجا). 
ارسباران‌ در طول‌ زمان‌ به‌ سبب‌ برخورداری‌ از نواحی‌ مستحكم‌ و استوار، پیوسته‌ از اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردار بوده‌ است‌ (اسكندربیك‌، 1/ 307؛ نیز نك‍ : واله‌، 713). قیام‌ بابك‌ خرم‌ دین‌ در برابر خلیفه‌ معتصم‌ عباسی‌ و مبارزات‌ او در این‌ منطقه‌ بوده‌ است‌ (نفیسی‌، همانجا؛ مشكور، همان‌، 140). از آثار تاریخی‌ بازمانده‌ در این‌ منطقه‌ می‌توان‌ از قلعه‌ و قصری‌ بر فراز كوه‌ در غرب‌ كلیبر (به‌ ارتفاع‌ 600‘2 متر) مشهور به‌ قیز قلعه‌سی‌ (قلعۀ دختر) نام‌ برد (جغرافیا...، 1/ 196) كه‌ گفته‌اند اقامتگاه بابك خرم‌دین بوده است‌ (نفیسی‌،همان‌،204؛مشكور،همانجا)؛ و نیز از قلعۀ جوشن‌ (جوشین‌) كه‌ از سنگ‌ یكپارچه‌ ساخته‌ شده‌، و در بالادست‌ آن‌ استخر بزرگی‌ تعبیه‌ شده‌ است‌ (هویدا، 41) و قلعه‌ و زندان‌ قهقهه‌ (جغرافیا، 1/ 194) و سنگ‌نبشته‌ای‌ به‌ خط میخی‌ از دورۀ اورارتو در روستای‌ سقن‌ دل‌ (نفیسی‌، تاریخ‌...، 199) و بقعۀ شیخ شهاب‌الدین‌ اهری‌ و مسجد خروانق‌ (جغرافیا، 1/ 194) یاد شده‌ است‌. 
طایفه‌های‌ شاهسون‌ كه‌ از مراتع‌ ییلاقی‌ این‌ منطقه‌ استفاده‌ می‌كنند، به‌ شاهسونهای‌ ارسباران‌ (شاهسوند، 291) و یا ایل‌ قره‌ داغ‌ (خاماچی‌، همانجا) شهرت‌ یافته‌اند. این‌ طوایف‌ زمستان‌ را معمولاً در جلگۀ مغان‌ و كرانه‌های‌ رود ارس‌ می‌گذرانیدند (بدیعی‌، 2/ 74؛ گنجی‌، همانجا) كه‌ در 60 سال‌ اخیر بیشتر آنان‌ یكجانشین‌ شده‌اند (مشكور، نظری‌ به‌، 181-183؛ بدیعی‌، 2/ 81، 155؛ قس‌: بیگدلی‌، 231-237)، در حال‌ حاضر، در میان‌ گروههای‌ كوچندۀ ارسباران‌ طایفه‌های‌ چلبیاتلو (چلپیانلو)، حاج‌ علیلو (حاجی‌ علیلو)، محمد خانلو، حسن بیگلو و قورنازلو از اهمیت‌ بیشتری‌ برخوردارند (شاهسوند، 291، 297؛ قس‌: گنجی‌، 117؛ بیگدلی‌، 225). در زمان‌ فتحعلی‌ شاه‌ قاجار برخی‌ طایفه‌ها از شیروان‌ و قره‌ باغ‌ نیز به‌ این منطقه‌ كوچانیده‌ شدند (هدایت‌، 9/ 424، 653). مطابق آخرین‌ سرشماری‌ عشایری‌ (1366ش‌) ایل‌ ارسباران‌ (قره‌ داغ‌) 676‘4 خانوار (350‘31 نفر) را شامل‌ می‌شود (سرشماری‌ اجتماعی‌، 13). 
زبان‌ مردم‌ منطقۀ ارسباران‌ تركی‌ آذربایجانی‌ است‌، لیكن‌ در برخی‌ آبادیهای‌ منطقه‌ مانند كرینگان‌، چای‌ كندی‌، خوی‌نراو (خونیرق‌)، ارزین‌ و كلاسور گویش‌ تاتی‌ رواج‌ دارد (دوستی‌، 52 -53). 99٪ از اهالی‌ این‌ منطقه‌ مسلمان‌ (گزارش‌، «ه‍‌ ») و شیعۀ اثناعشری‌ هستند (مشكور، همان‌، 181؛ خاماچی‌، همانجا). در برخی‌ نواحی‌ ارسباران‌ از جمله‌ در وینق‌ مسیحیان‌ زندگی‌ می‌كردند (همانجا؛ حكمت‌، 2/ 1194)؛ ضمناً در بعضی روستاهای‌ میشه‌ پارۀ كلیبر و خدا آفرین گروههای‌ اهل‌ حق‌ زندگی‌ می‌كنند (خاماچی‌، همانجا). 
در 1335ش‌ جمعیت‌ ارسباران‌ 645‘239 نفر بود كه‌ از آن‌ میان‌ 816‘19 نفر در نقطۀ شهری‌ منطقه‌ و مابقی‌ ( 829‘219 نفر) در سایر نقاط زندگی‌ می‌كردند (گزارش‌، «الف‌»). جمعیت‌ ارسباران‌ در 1365ش‌ به‌ 329‘331 نفر بالغ‌ گردید كه‌ 5/ 20٪ در نقاط شهری‌ و 4/ 79٪ در نقاط روستایی‌ می‌زیستند و مابقی‌ غیرساكن‌ به‌شمار می‌آمدند (سرشماری‌ عمومی‌، 1). 
مطابق‌ تقسیمات اخیر كشوری‌، قسمت‌ اعظم‌ محدودۀ این‌ منطقه‌ به‌ دو شهرستان‌ اهر و كلیبر تفكیك شده‌ است‌ ( آمارنامه‌...، 23، 41؛ نیز نك‍ : ه‍ د، اهر و كلیبر). 

رشته‌كوه‌ ارسباران‌

این‌ رشته‌كوه‌ كه‌ به‌ كوههای‌ قره‌داغ‌ نیز موسوم‌ است‌، از مهم‌ترین‌ رشته‌ كوههای‌ آذربایجان‌ به‌ شمار می‌آید. این‌ رشته‌ از غرب‌ به‌ آرارات‌ و از شرق‌ به‌ كوههای‌ تالش‌ می‌پیوندد و دنبالۀ كوههای‌ قفقاز است‌ كه‌ درۀ عمیق‌ ارس‌ این‌ دو را از یكدیگر جدا كرده‌ است‌ (كیهان‌، 1/ 33؛ بدیعی‌، 1/ 45). این‌ رشته‌كوه‌ به‌ سبب‌ آتش‌ فشانیهای‌ سهند، سبلان‌ و آرارات‌ مكرر چین خورده‌ است‌ و بنابراین‌ امتداد چین‌خوردگی‌ مشخصی‌ ندارد (كیهان‌، 1/ 34) و به‌صورت‌ مجموعۀ خرد شده‌ و نامنظمی‌ درآمده‌ است‌ (هویدا، 37). طول‌ این‌ رشته‌كوه‌ حدود 230كمـ و عرض‌ آن‌ در نقاط مختلف‌ متفاوت‌ است‌: در مركز 65كمـ ، در شرق‌ 40كمـ و در غرب‌ 20 كمـ است‌ (همو، 39). 
جنس سنگهای‌ رشته‌كوه‌ ارسباران‌ متنوع‌ است‌ و آثار دوران‌ اول‌ تا دورۀ پلیوسن‌ به‌ خوبی‌ قابل‌ مشاهده‌ است‌. بازالت‌، آندزیت‌ و توف‌ مهم‌ترین‌ سنگهای‌ منطقه‌ را تشكیل‌ می‌دهند كه‌ رسوبات‌ جدیدتر روی‌ آنها را پوشانده‌ است‌ (همانجا). قسمت‌ جنوبی‌ و دامنه‌های‌ مشرف به‌ ارس‌ دارای‌ شیب‌ بسیار تند و دره‌های‌ بسیار عمیقی‌ است‌. تنها در ناحیۀ اوزمدل‌ و حدود ورزَقان‌ از ارتفاع‌ كاسته‌ شده‌، و جلگه‌های‌ مرتفعی‌ پدید آمده‌ است‌ (همو، 38). این‌ كوهها محل‌ تقسیم‌ آبهایی‌ است كه‌ از یك‌ سو به‌ ناحیۀ اهر و از سوی‌ دیگر به‌ ارس‌ می‌ریزند (كیهان‌، همانجا؛ ختمی‌ مآب‌، 8). بلندترین‌ قلۀ ارسباران‌ (نشانكوه) در قسمت‌ شرقی‌ این‌ رشته‌كوه‌ قرار گرفته‌ است‌ و 370‘3 متر از سطح‌ دریا ارتفاع‌ دارد (كیهان‌، همانجا؛ قس‌: شاهسوند، 44؛ بدیعی‌، 1/ 45؛ هویدا، 39). 

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌ (1371ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجۀ استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌، تهران‌، 1373ش‌؛ اسكندربیك‌ منشی‌، عالم‌ آرای‌ عباسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ بدیعی‌، ربیع‌، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ بیگدلی‌، محمدرضا، ایلسون‌ (شاهسون‌)های ایران‌، تهران‌، 1372ش‌؛ جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ حكمت‌، علی‌اصغر، «فرهنگ‌»، ایرانشهر، تهران‌، 1343ش‌/ 1964م‌؛ خاماچی‌، بهروز، فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آذربایجان‌ شرقی‌، تهران‌، 1370ش‌؛ ختمی‌ مآب‌، محمد و ناصر ایمانی‌راد، مقدمه‌ای‌ بر شناخت‌ امكانات‌ توسعۀ كشاورزی‌ شهرستان‌ اردبیل‌، سازمان‌ برنامه‌ و بودجۀ آذربایجان‌ شرقی‌، تهران‌، 1370ش‌؛ دوستی‌، حسین‌، نگاهی‌ به‌ تاریخ‌ و جغرافیای ارسباران‌، تبریز، 1337ش‌؛ سرشماری‌ اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ عشایر كوچنده‌ (1366ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ اهر، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ شاهسوند بغدادی‌، پریچهره‌، بررسی‌ مسائل‌ ایل‌ شاهسون‌، تهران‌، 1370ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ 3 و 4 آذربایجان‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌؛ فقیه‌، جمال‌الدین‌، آتور پاتكان‌ (آذربایجان‌) و نهضت‌ ادبی‌، تهران‌، 1346ش‌؛ كریمی‌، بهمن‌، جغرافی‌ مفصل‌ تاریخی‌ غرب‌ ایران‌، تهران‌، 1316ش‌؛ كیهان‌، مسعود، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1310- 1311ش‌؛ گزارش‌ مشروح‌ سرشماری‌، حوزۀ سرشماری‌ ارسباران‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1338ش‌؛ گنجی‌، محمدحسن‌، «نواحی‌ و مناطق‌ ایران‌»، ایرانشهر، تهران‌، 1342ش‌/ 1963م‌، ج‌ 1؛ محبوبی‌، جمشید، نگاهی‌ به‌ تاریخ‌ و جغرافیای‌ میاندوآب‌، 1370ش‌؛ مستوفی‌ یزدی‌، محمد مفید، مختصر مفید در احوال‌ بلاد ولایت‌ ایران‌، ویسبادن‌، 1989م‌؛ مشكور، محمدجواد، نظری‌ به‌ تاریخ‌ آذربایجان‌ و آثار باستانی‌ و جمعیت‌شناسی آن‌، تهران‌، 1349ش؛ همو، تاریخ‌ تبریز تا پایان‌ قرن‌ نهم‌ هجری‌، تهران‌، 1352ش‌؛ مینورسكی‌، و.، سازمان اداری حكومت صفوی‌ ، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران‌، 1334ش‌؛ نفیسی‌، سعید، بابك‌ خرم‌ دین‌، دلاور آذربایجان‌، تهران‌، 1342ش‌؛ همو، تاریخ‌ اجتماعی‌ ایران در دوران پیش‌ از تاریخ‌ و آغاز تاریخ‌، تهران‌، 1342ش‌؛ واله‌ اصفهانی‌، محمدیوسف‌، خلد برین‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1372ش‌؛ هدایت‌، رضاقلی‌، ملحقات‌ تاریخ‌ روضةالصفای‌ ناصری‌، قم‌، 1339ش‌؛ هویدا، رحیم‌، جغرافیای‌ طبیعی‌ آذربایجان‌، تبریز، 1352ش‌.

عباس‌ سعیدی‌