ارجانی

اِرْجانی‌، ابویحیى‌ زكریا (حك‍ ح‌ 295-310ق‌/ 908-922م‌)، رئیس‌ و شیخ‌ قبیلۀ بربر نفوسه‌ و آخرین‌ امام‌ اباضیان وهبی‌ در افریقای‌ شمالی‌. وی را كه‌ اهل‌ ارجان‌، ناحیه‌ای‌ در شرق‌ جبل‌ نفوسه‌، بود، با كنیۀ ابوبطّه‌ نیز خوانده‌اند (ابن‌عذاری‌، 1/ 187؛ شماخی‌، 1/ 207). در فهرست‌ زامباور (ص‌ 101) از امرای‌ نفوسه‌، ابویحیی‌ پس‌ از خلع افلح‌ ابن‌ عباس‌ در 283ق‌/ 896م‌، به‌ امامت‌ برگزیده‌ شد، اما برپایۀ گزارش و تحلیل‌ لویتسكی‌ از كتاب‌ تسمیۀ شیوخ‌ جبل‌ نفوسة و قراهم‌، مربوط به‌ سدۀ 6ق‌، انتخاب‌ ارجانی‌ به‌ امامت‌، پس‌ از ابوحاتم‌ یوسف‌ بن‌ ابی‌یقظان‌، اندكی پس‌ از 294ق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌ (EI2).
ارجانی درست‌ در زمانی‌ به‌ امامت‌ رسید كه‌ قدرت‌ اباضیان‌ مغرب‌ رو به ضعف بود و حكومت‌ رستمیان‌ در تاهرت‌، پس‌ از حدود 130 سال‌ پشتیبانی‌ اباضیان‌ شمال‌ افریقا، در 296ق‌/ 909م‌ به‌ دست‌ دولت فاطمیان‌ سركوب‌ شد. با سقوط این‌ دولت‌ اقتدار سیاسی‌ اباضیان‌ افریقا رو به‌كاهش‌ نهاد. پس‌ از افول‌ حكومت رستمیان‌، تا مدتها نفوسه‌ به‌سان‌ پایگاهی‌ برای‌ اباضیان‌ لیبی‌ بر جای‌ ماند، ولی‌ هرگز در آنجا دولت‌ و امامتی‌ برقرار نشد (بارونی‌، 50 -51؛ معمر، 2(1)/ 145؛ زامباور، همانجا). در چنین‌ شرایطی‌ كه‌ برپایۀ اعتقادات‌ اباضیان‌، حیات‌ اجتماعی‌ جامعه‌ به‌ شیوۀ دفاع‌ (مسلك‌ الدفاع‌) ادامه‌ پیدا می‌كند، ارجانی‌ به‌ امامت‌ برگزیده شد (معمر، 1/ 93-94، 2(1)/ 151-152؛ اسمیت‌، 284؛ ربشتوك‌، 313). به‌ همین‌ سبب‌ شماخی‌ (همانجا) به‌ نقل‌ از كتاب‌ السیر مَقرین‌ بن‌ محمد بُغطوری‌، وی‌ را «امام‌ مدافع‌» نامیده‌ است‌. ارجانی‌ گویا قصد داشت‌ با شیوۀ دفاع‌، گذار از مرحلۀ «ظهور» به‌ مرحلۀ «كتمان‌» را از جهت‌ زمانی‌، به‌ تأخیر افكند، ولی‌ این‌ شیوۀ وی‌ هرگز از مرزهای‌ منطقه‌ای‌ فراتر نرفت‌. امامت‌ ارجانی‌ در جبل نفوسه محدود ماند و حتى‌ پس از او تسلط دینی‌ و قضایی‌ اباضیان‌، به‌ حاكمان‌ و قاضیان محلی‌ كه‌ تنها در حوزۀ خود دارای‌ قدرت‌ بودند، منحصر شد (نك‍ : ربشتوك‌، 297, 313؛ دربارۀ دو اصطلاح‌ «ظهور» و «كتمان‌»، نك‍ : معمر، 1/ 93، 95، 96؛ اسمیت‌، همانجا). 
ارجانی‌ افزون‌ بر آنكه‌ امام‌ مدافع‌ بود، به‌ عنوان‌ رئیس‌ و شیخ‌اكبر در حلقۀ عزّابه‌ نیز شناخته‌ می‌شد (نك‍ : معمر، 1/ 103). ظاهراً در زمان‌ وی‌، هیأت‌ كبرای‌ عزابه‌ در شهر جادو كه‌ مركز سیاسی‌ و اداری‌ آن‌ ناحیه‌ و تمامی‌ جبل‌ نفوسه‌ بود (نك‍ : همو، 1/ 102-103)، قرار داشت‌. برپایۀ گزارش‌ شماخی‌ (همانجا) از كتاب‌ السیر، ارجانی‌ برای‌ رسیدگی‌ به‌ امور جامعۀ اباضی‌ به‌ویژه‌ امر قضا، همه‌روزه‌ از ارجان‌ به‌ جادو می‌رفته‌، و دوباره‌ به‌ شهر خویش‌ باز می‌گشته‌ است‌ كه‌ البته‌ این‌ امر نزد شیوخ‌ عزابه‌ امری‌ طبیعی‌ محسوب‌ می‌شده‌ است‌ (نیز نك‍ : معمر، 1/ 103). با توجه‌ به‌ عناوین‌ ستایش‌آمیز شماخی‌ (همانجا) دربارۀ ابویحیى‌ ارجانی‌، همچون‌ عالم‌ كامل‌ و جامع‌ بین‌ علم‌ و عمل‌ و نیز با آگاهی‌ از مسئولیتهای‌ «شیخ‌ اكبر» در حلقۀ عزابه‌ (مثلاً نك‍ : درجینی‌، 1/ 171-174)، چنین‌ می‌نماید كه‌ ارجانی‌ نه‌ تنها به‌سان‌ عالمی‌ كامل‌ در امور علمیه‌ و مشاورتهای‌ دینی‌ دست‌ داشته‌، بلكه‌ به‌ عنوان‌ «مستنابه‌» نیز شناخته‌ می‌شده‌ است‌ (دربارۀ شیخ‌ اكبر و مستنابه‌، نك‍ : همانجا). 
افزون‌ بر اینها، باید یادآور شد كه‌ در زمان‌ ارجانی‌، جامعۀ اباضی‌ از داخل‌ و خارج‌ با مشكلاتی‌ مواجه‌ بود. در آن‌ روزگار دو بخش از اباضیهای‌ وهبی‌ با نامهای‌ بنی‌ زمّور و بنی‌ طرمیسه‌ با یكدیگر مناقشه‌ داشتند. بنی‌زمّور كه‌ همیشه‌ به‌ رستمیان‌ وفادار بودند، در زمان‌ ابویحیی‌ وی‌ را تنها به‌ منزلۀ رئیس‌ حكومت‌ محلی‌ می‌پذیرفتند و هرگونه‌ برخورد با اباضیان‌ همسایۀ خود، طرمیسیان‌، را به‌ ارجانی‌ وامی‌گذاردند (نك‍ : ربشتوك‌، 225). در آن‌ زمان‌ این‌ دو خاندان‌ مجاز نبودند در یك‌ روز، به‌ بازار شهر جادو وارد شوند؛ به‌همین‌سبب‌ برای‌ هركدام‌ روزی‌ خاص‌ معین‌ شده‌ بود. اما بنی‌ زمور از ارجانی‌ خواستند تا در روز عاشورا كه‌ از آنِ مردم‌ طرمیسه‌ بود، برای‌ ورود به‌ بازار جادو اجازه‌ داشته‌ باشند؛ اگرچه‌ ابویحیى‌ برای‌ وساطت‌ بین‌ ایشان‌ تلاش‌ كرد، اما سرانجام‌ در جنگی‌ كه‌ میان‌ دو گروه‌ درگرفت‌، بسیاری‌ به‌ ویژه‌ از اهل‌ طرمیسه‌ كشته‌ شدند (شماخی‌، همانجا، كه‌ نام‌ ارجانی‌ را به‌ اشتباه‌ ابوزكریا آورده‌ است‌؛ نیز نك‍ : اشتروتمان‌، 278-279). از سوی‌ دیگر، در 310ق‌ به‌ فرمان‌ عبیدالله‌ فاطمی‌، برای‌ سركوب‌ مخالفان‌ در نفوسه‌ لشكری‌ به‌ سر كردگی‌ علی‌ بن‌ سلیمان‌ داعی‌ ترتیب‌ داده‌ شد. سپاه‌ فاطمیان‌ در دو نوبت‌ با اباضیان‌ جبل‌ نفوسه‌ به نبرد پرداختند. حملۀ نخست‌ فاطمیان‌ به‌ جزیره‌ صورت‌ گرفت‌ كه‌ با شكست‌ روبه‌رو شد، اما چون‌ خبر شكست‌ به‌ عبیدالله‌ رسید، وی‌ سپاهی‌ تازه‌نفس‌ برای‌ كمك‌ به‌ شكست‌خوردگان‌ گسیل‌ داشت‌. علی‌ بن‌ سلیمان‌ داعی‌ بار دیگر با اباضیان‌ در نزدیكی‌ تَرَكْت‌ درگیر شد. در این‌ نبرد، یكی‌ از سربازان‌ اباضی‌ در لشكر ابویحیى‌، گویا به‌سبب‌ ظلمی‌ كه‌ بر او رفته‌ بود، ارجانی‌ را بكشت‌ (شماخی‌، همانجا؛ ابن‌عذاری‌، 1/ 187؛ EI2؛ اشتروتمان‌، همانجا، كه‌ این سرباز اباضی‌ را از بنوطرمیسه‌ دانسته‌ است‌). با مرگ‌ ارجانی‌ و در پی آن‌ شكست‌ اباضیان‌، علی‌ بن‌ سلیمان‌ بر جبل‌ نفوسه‌ چیره‌ شد و سلسلۀ امرای‌ نفوسی‌ (زامباور، 101) از میان‌ رفت‌. 

مآخذ

ابن‌عذاری‌، احمد، البیان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ ژ. س‌. كولن‌ و لوی‌پرووانسال‌، لیدن‌، 1948-1951م‌؛ بارونی‌، سلیمان‌، مختصر تاریخ‌ الاباضیة، تونس‌، 1357ق‌/ 1938م‌؛ درجینی‌، احمد، طبقات‌ المشایخ‌ بالمغرب‌، به‌ كوشش‌ ابراهیم‌ طلاّی‌، قسنطینه‌ (الجزایر)، 1394ق‌/ 1974م‌؛ زامباور، نسب‌ نامۀ خلفا و شهریاران‌، ترجمۀ محمدجواد مشكور، تهران‌، 1356ش‌؛ شماخی‌، احمد، السیر، به‌ كوشش‌ احمد بن‌ سعود سیابی‌، عمان‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ معمر، علی‌ یحیی‌، الاباضیة فی‌ موكب‌ التاریخ‌، قاهره‌، 1384ق‌/ 1964م‌؛ نیز: 

EI2; Rebstock , U., Die Ibāḍiten im Maġrib, Berlin, 1983; Smith, P., «The Ibadhites», The Moslem World, Cairo, 1922. vol. XII; Strothmann, R., «Berber und lbāḍiten», Der Islam, Berlin/ Leipzig, 1928, vol. XVII. 
بخش‌ تاریخ‌